Fryzja

Nazwa “Fryzja” wywodzi się z indoeuropejskiego słowa „preisios” (pochwały) i ma związek ze słowem „prei”, co oznacza „drogi”. Tak więc „Frisians” znaczy „przyjaciele, krewni”. Fryzyjczycy znali tak zwaną „wolność fryzyjską” – nie zaistniała tam klasa rządząca, tworzona poprzez małżeństwa lub przysięgi łączące wyższe warstwy społeczne.

W rzeczywistości Fryzja składała się z wielkiej liczby republik chłopskich, rzadko zgadzających się z sobą, gdyż każda odwoływała się do tej słynnej „wolności fryzyjskiej”. W średniowieczu wodzowie wszystkich społeczności przybywali corocznie do Upstalboom w Aurich (obecne Niemcy), aby dogadać się, na ile to było możliwe, w sprawie ujednolicenia administracji i polityki. Nawet ich prawo i system kar, znane od roku 800, były różnie interpretowane w różnych regionach. Z powodu tego słynnego „farmer musi sam sobie być panem” nie wyłoniło się prawdziwe państwo fryzyjskie. (Można tu zauważyć pewne podobieństwo do polskiego: szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie!)

Friesland

Fryzyjska wolność
Za przykład starego fryzyjskiego rozdrobnienia może posłużyć stary podział prowincji, który obejmował 11 miast i 30 “grietenijen” (okręg będący odpowiednikiem późniejszej gminy czy okręgu miejskiego). Wodzowie tych społecznosci (grietman, odpowiednik późniejszego burmistrza) byli wysyłani na coroczne wiece, na których zapadały ważne decyzje. Ponieważ pozycja każdego wodza była uzależniona od jego stronników, a ci mieli obowiązek konsultowania się ze swoimi radami, podejmowanie decyzji nie było łatwe. Z tego powodu wszyscy wybrani w Holandii drogą elekcji przysięgają m.in., że będą działać bez niczyich rozkazów.

Stary podział prowincji (jeden z poprzednich siedmiu ziem fryzyjskich)
Istniało 30 grietenijen tworzących 3 dzielnice i czwarta dzielnica obejmująca 11 miast:

  1. Oostergo (wschodnie hrabstwo)
    Achtkarspelen, Dantumadeel, Ferwerderadeel, Idaarderadeel Kollumer-land & (Nieuw-) kruisland, Leeuwarderadeel, Oostdongeradeel, Rauwerder-hem, Smallingerland, Tietjerkstradeel i Westdongeradeel.
  2. Westergo (zachodnie hrabstwo):
    Baarderadeel, Barradeel, het Bildt, Menadumadeel, Franekeradeel, Hemelumeradeel & Oldeferd, Hennaarderadeel, Wonseradeel i Wymbriseradeel.
  3. De Wouden (Lasy):
    Ængwierda, 
    Doniawerstal, Gaasterland, Haskerland, Lemsterland, Oost-stellingwerf, Opsterland, Schoterland, Utingeradeel i West-stellingwerf.
  4. Jedenaście miast:
    Leeuwarden, Dokkum, Drachten, Franeke, Harlingen, Heerenveen, Joure, Lemmer, Sneek, Wolvega i IJlst.

Uwaga:
Obecny okręg posiada rząd prowincji I 24 miasta. W stosunku do starego podziału wieś, gdzie spotykają się ich rady, może mieć inną nazwę niż okręg miejski (grupa wsi), która jest rządzona przez tę radę.

Prowincja Fryzja
Prowincja graniczy od wschodu z Groningen i Drenthe, na południu z Overijssel i Flewolandią, na zachodzie z Ijsselmeer i na północy z Morzem Północnym. Dalej obejmuje wyspy Wadden: Vlieland, Terschelling, Ameland oraz Schiermonnikoog i trzy niezamieszkane oraz objętą ochroną przyrody wyspą Griend, na której znajduje się rezerwat przyrody. Poza polderem Bildt (utworzonym przez imigrantów z Holandii) na północy i saksońskim Stellingwerven (wziętym z saksońskiej prowincji Drenthen) na południowym wschodzie, prowincja jest pod względem języka i kultury całkowicie fryzyjska. Holenderski, którego Fryzyjczycy uczą się w szkole, jest ich drugim językiem. W stolicy Leeuwarden dominuje dialekt holendersko-fryzyjski. Gęstość zaludnienia tej prowincji wynosi 194 osoby na km2.

vlag friesland                    Herb prowincji                                               Flaga prowincji

Herb Fryzji jest podtrzymywany przez dwa lwy holenderskie i jest nakryty koroną. Tarcza pokazuje dwa lwy, jeden symbolizujący ziemie fryzyjskie w Holandii, drugi ziemie w Niemczech i Danii. Siedem złotych kostek symbolizuje oryginalne kraje Fryzji. Także na fladze te siedem krain jest symbolicznie odwzorowanych poprzez tzw. pompeblâren (czerwone liście-serca). Niebieskie pasy odnoszą się do czterech głównych rzek przecinających Fryzję: Weser, Mozy, Renu i Skaldy.

Media prowincji: Radio Fryslân & Omrop Frislân TV & Teletext (in Frisian).
Fryzja z lotu ptaka & Weather in Frisia & Weather warnings in Frisia.
Frisian Government & Frisian “states” (Parliament) photo’s
Frisian academy.

Hymn: De âlde Friezen (in Frisian)

W angielskim tłumaczeniu

Frisian                                                            English:
-1-                                                                   -1-
Frysk bloed tsjoch op!                                    Frisian blood, feel your value!
Wol nou ris brûze en siede,                           Go to rise now roar and seethe,
En bûnzje troch ús ieren om!                         Be proud, because you are a Frisian!
Flean op! Wy sjonge it bêste lân fan d’ierde,Come on! Sing of the best country on earth
It Fryske lân fol eare en rom.                        The Frisian land full honour and fame.
Refrein                                                           Refrain

-2-                                                                  -2-
Ompolske fan it hege salte wetter,                Around attacked by the high salty waters,
Fortroppe op in terp of stins,                         Grouped together on mound and wierd,
Hien ‘d’âlde Friezen yn de wrâld net,            Still knew the Frisians, to save his yard,
Har lân en frijdom wie har winsk.                  His country, its freedom was dear to him.
Refrein                                                           Refrain

-3-                                                                  -3-
Fij fan it jok stege, frjemde hearen,               Not bent by the yoke of the tyrant,
Faek earm ek, mar dochs sterk en frij,          Also often poor, but yet strong and free,
d’âlde Fries stânfêst by syn menearen,        Kept the old Frisian strictly to their morals,
Hy wie in Fries, as Fries stoar hy.                 He was a Frisian and as Frisian he died.
Refrein                                                          Refrain      

-4-                                                                  -4-
Troch waer en wyn, tsjin need en dea to striden To fight all-weather, fears and need,     
Mei‘t gleone swurd yn dízren hân to striden, To fight with a flaming sword in steel hand
Wie wille yn dy fromme, stoere tiden,           donated a pious delight in the ancient times,
Wie ‘t foar de frijdom fan har lân.                  when they feared the freedom of the land.
Refrein                                                           Refrain

-5-                                                                 -5-
Fan bûgjen frjemd en fij fan leavewurden,   Never bending and averse to flattery,
Wie rjucht en sljucht har hert en sin!            Always was their slogan “right not wrong”!
Syn wurd wie wet; rjocht, sljocht n trou       Their word was law, straight and true their
syn leare                                                      rules,
Stie s’alle twang en oerlêst it tsjin!               Blocked all pressures, kept their meanings
Refrein                                                         Refrain

-6-                                                                 -6-
Sa faek troch stroarm yn sé bidutsen,          In storm often tucked away in the sea,
Oerâlde, leave Fryske grûn.                         The ancient, beloved Frisian soil,
Waerd noait dy fêste, taeije bân ferbrutsen, Has never broken the hard, tough ties,
Dy’t Friezen oan har lân ferboun!                 Between the Frisian and his yard!
Refrein                                                          Refrain

-7-                                                                 -7-
Trochloftich folk fan dizze âlde namme,       Respectable people with this old name,
Wêz jimmer op dy âlders great!                    Be always proud of your ancestors!
Bliuw ivich fan dy grize, hege stamme,        Be forever a member of the old high strain,
In grien, in krêftich bloeiend leat!                  A powerful green flowering shoot!
Refrein                                                          Refrain

Refrein                                                         Refrain
Klink dan en daverje fier yn it rûn,                Sing than and thunder proudly around,
Dyn âlde eare, oh Fryske grûn!                    Your old glory, oh Frisian round!                  
Klink dan en daverje fier yn it rûn,                Sing than and thunder proudly around,
Dyn âlde eare, oh Fryske grûn!                    Your old glory, oh Frisian ground!

Fryzyjskie pieśni (w Louwers- oraz w Stads-Fries):
Liwwadder blues & Oudste stapper fan e stad & Mata Hari & Arme Ouwe Jantsje &  Skumkoppen & Oktoberlân & Friesland & do Wide See & Lit jim gean, Friezen, & Mear As In Freon live in Cultipop & HakketooneParadise by the Dashboard Light & Volksliedjes.

Historia Fryzji
Najstarsze dzieje Fryzji są porównywalne z dziejami Groningen. Dla wszystkich prowincji Holandii oznacza to, że w czasie chrystianizacji mnisi wymazali prawie wszystkie informacje spisane przez pogan, zachowały się tylko nieliczne słowa w antycznych runach wyryte na hełmach, tarczach i mieczach. Podobieństwo języków staroangielskiego i starofryzyjskiego wzięło się stąd, że spokrewnione z Fryzami plemiona Anglów, zamieszkujące wschodnią Fryzję, wyemigrowały do Anglii, pociągając za sobą wielu Fryzów.

Frisians

Mówiona historia Fryzów liczy sobie 2 500 lat. Przybyli prawdopodobnie z północnej Polski i północnych Niemiec na wybrzeża Morza Północnego w południowej Danii, północnych Niemiec (północni Fryzowie), północnozachodnich Niemiec (wschodni Fryzowie) oraz Niderlandów (zachodni Fryzowie). Zachodni Fryzowie zasiedlili w przybliżeniu obecną prowincję Fryzję, Północną Holandię, Południową Holandię, Zelandię oraz zachodnią część Utrechtu, który aż do średniowiecza był ich stolicą. Ich wschodnia granica trudna jest do ustalenia. Nie wyklucza się, że terytorium zamieszkane przez Fryzów obejmowało nawet północną Francję. W owym czasie używano nazwy Fryz na określenie wszystkich mieszkańców Niderlandów. I tak Morze Północne było nazywane Morzem Fryzyjskim, kościół, który zbudowali w Rzymie, wciąż nosi nazwę kościoła fryzyjskiego, etc.

Miano zachodnich Fryzów ciągle noszą mieszkańcy północnej części Holandii Północnej. Część południową, aż po wielkie rzeki, zamieszkują Holendrzy (potomkowie Batawów i Fryzów wymieszanych z Caninefatami), a na południe od tych rzek mieszkają Zelandczycy (Flamandowie i część Fryzów wymieszani z Batawami). W prowincji Fryzja mieszkają Fryzowie zwani Louwerse (od nieistniejącej już rzeki ?) lub rzadziej – środkowi Fryzowie.

Wskutek podniesienia się poziomu morza tereny obecnej Fryzji i Holandii Północnej zostały zalane wodą, a Fryzja wyludniła się. Rezultatem tego było uzyskanie dominacji przez „Holandię” (Noorderkwatier & Południowa Holandia, Zelandia, Utrecht oraz część Brabancji). Po roku 1000 władcy tych ziem nazywali się hrabiami Holandii, Zelandii, a nieco później także i zachodniej Fryzji.

Friesland 716

Stara Fryzja

Państewka fryzyjskie zdołały utrzymać pewną niezależność od Świętego Cesarstwa Rzymskiego, co jest nazywane „wolnością fryzyjską”. Aż do XIII w. hrabiowie Holandii i biskup Utrechtu sprawowali tam władzę dość ograniczoną. Jako potomkowie królów fryzyjskich (obcokrajowcy nazywają ich często książętami), hrabiowie Holandii usiłowali egzekwować tam swoje prawo oraz płacenie podatków, ale niejednokrotnie wymagało to użycia zbrojnej siły. I tak doszło do bitwy pod Warns.

Bitwa pod Warns
(26 września 1345, Leaver dea as sleaf! = lepsza śmierć od niewoli!)

Z powodu błędów taktycznych i złej koordynacji wojsk holenderskich, w których skład wchodzili także Francuzi, Flamandowie i Zelandczycy (konie ciężkozbrojnych rycerzy nie były załadowane na statki), Holendrzy przegrali bitwę i musieli uchodzić do domu. Decydujące starcie odbyło się koło Czerwonego Klifu, gdzie Fryzowie co rok, w ostatnią sobotę września, obchodzą rocznicę tego zwycięstwa.

Ta wiktoria przedłużyła wspomnianą wolność fryzyjską, czego następstwem była kontynuacja przez kolejne 150 lat (1350–1498) krwawej wojny domowej pomiędzy rywalizującymi z sobą stronnictwami schieringersów i vetkopersów, a w konsekwencji utrata osławionej wolności. Kres jej położył cesarz Maksymilian I, który w 1498 r. ustanowił swego wasala Alberta Saksońskiego podestą, czyli gubernatorem Fryzji. W 1579 r. prowincja – jako ostatnia – przyłączyła się do Siedmiu Zjednoczonych Prowincji.

Fryzyjska saga 1
Istnieje ciekawa legenda na temat powstania prawa fryzyjskiego, tzw. Lex Frisionum, co miało miejsce za czasów Karola Wielkiego. Władca ten chciał spisać prawo obowiązujące na podległych terenach i w związku z tym rozkazał dwunastu fryzyjskim znawcom prawa, tzw. Āsegas, aby mu je ustnie przedstawili. Ci jednak nie mogli dojść do porozumienia i gdy po kilkunastu dniach (w innej wersji – po roku) wskutek rozbieżności nie wykonali polecenia, rozgniewany Karol postanowił ich ukarać, dając do wyboru śmierć, niewolę lub wysłanie na morze na statku pozbawionym steru. Fryzyjczycy wybrali to ostatnie. I byliby pewnie zginęli, gdyby na pokładzie statku nie pojawił się tajemniczy mężczyzna ze złotym toporem na ramieniu, który doprowadził łódź bezpiecznie do lądu. Tam cisnął topór na ziemię, z której natychmiast wytrysnęła woda. Następnie mężczyzna zgromadził Fryzyjczyków wokół tego źródła, a sam stanął na kamieniu i podyktował im prawo, z którego wzięło się potem ich słynne Lex Frisionum. Tajemniczym przybyszem okazał się bóg Fosite – bóg prawa i sprawiedliwości.

Uwaga 1:
Wiele miejsc w Holandii pretenduje do miejsca, w którym Fosite dyktował prawo: Heilbron leżące u stop Północnofryzyjskiego Stollbergu, skalista wyspa Helgoland (na starych mapach nosząca nazwę także Fositeland) oraz wyspa Ameland. Za to miejsce uznaje się także wyspę Zeerijp.

Uwaga 2:
Pamięć o bogu Fosite przetrwała we Fryzji (nie tylko w części holenderskiej) w mniej lub bardziej poważnej formie. W czasie festiwalu Friesen-droapen w Helgolandzie ustawia się specjalne miejsce dla tego boga.

Uwaga 3:
Stare prawo germańskie nigdy nie było spisywane i musiało być zapamiętywane. W czasach, gdy większość ludzi nie umiała czytać i pisać, to był jedyny sposób jego upowszechniania. Aż do II wojny światowej tradycja nakazywała ogłaszać nowe prawo ustnie na schodach miasta. Dopiero po tym stawało się ważne.

Fryzyjska saga 2

W Stavoren mieszkała wdowa po bogatym kupcu, która pragnęła nieustannego pomnażania swojego bogactwa. Tak więc poleciła komendantowi swoich kapitanów udania się do wszystkich głównych portów i przywiezienia najbardziej cennyej rzeczy, jaką zobaczył w tej podróży. Żeglarz wypełnił polecenie, ale nigdzie nie zobaczył czegoś, co uznałby za najbardziej cenną rzecz na świecie. Dopiero w Gdańsku zobaczył na rynku „złote ziarno” i wypełnił nim ładownie swojego statku. Po powrocie do domu oznajmił wdowie, że najcenniejszą rzeczą, jaką znalazł, było „zboże, ponieważ karmi ono każdego głodnego”. Kobieta wpadła w złość i zapytała: z której strony, od portu czy sterburty umieściłeś zboże?. Od strony portu – odparł żeglarz. – Bardzo dobrze – odparła wdowa i kazała mu wyrzucić je za burtę. Wywołało to gwałtowną reakcję starszego mężczyzny z tłumu gapiów, który zakrzyknął: Będziesz ukarana za tę podłość! Jeszcze nadejdzie czas, gdy będziesz żebrać o jedzenie! Na co kobieta rozejrzała się chłodno wokół, zdjęła z palca złoty pierścionek, rzuciła go do wody i powiedziała: Nie prędzej będę żebrać o jedzenie, aż morze zwróci ten pierścień. Niedługo potem w czasie bankietu dla jej kolegów z Hanzy wdowa znalazła pierścień w podanej jej rybie. Jak przewidział stary mężczyzna, spotykała ją katastrofa za katastrofą, aż w końcu popadła w taką nędzę, że musiała żebrać o kawałek chleba. Tymczasem ziarno kiełkowało w porcie i spowodowało mieszanie się piasku i ziemi i zamulenie przystani. Z tego powodu port musiał być zamknięty dla większych statków, co sprawiło, że bogate kiedyś miasto przekształciło się w zubożałą wieś zamieszkaną przez niespełna tysiąc ludzi.

 O Fryzji (wersja angielska): kort

Han Tiggelaar

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.