Niderlandzcy filozofowie

Kwestie religijne i społeczne znalazły żywy oddźwięk w myśli społeczno-filozoficznej północnych Niderlandów. Wielki wkład w upowszechnienie wolnomyślicielstwa w skali globalnej miało w szczególności pięciu wielkich filozofów. Geert Groote i Erazm z Rotterdamu wywodzili się ze środowisk katolickich, Dirk Coornhert i Hugo Grotius byli kalwinami, a Baruch Spinoza – żydem. A oto jak w dużym uproszczeniu przedstawiają się ich idee.

1.1.  Geert Groote (1340 – 1384)

Geert Groote urodził się w Deventer (diecezja Utrecht), ale w okresie młodzieńczym przebywał w Nadrenii, prawdopodobnie w Kolonii, gdzie zaznajomił się z poglądami heretyckich katarów. Po okresie wędrówek założył w Zutphen wspólnotę zwanąBraćmi Wspólnego Życia”.

Dom Groote

Rekonstrukcja domu Geerta Groote, 1 września 2011

Celem tej sekty było dążenie do “bogatej” wspólnoty majątkowej kosztem własności osobistej. Uważano, że skoro ludzie mają jakieś zbiory książek, to lepiej je połączyć i stworzyć w ten sposób znacznie bogatszą bibliotekę. Nawiasem mówiąc, w poglądach tych nie popadano w skrajność.

1.2.  Erazm z Rotterdamu (Rotterdam 1486 – 1536)

Tłumaczył wiele starożytnErazmych tekstów, wliczając w to fragmenty Biblii, na łacinę i grekę. Języków tych nauczył się w szkole „Braci Wspólnego Życia”. Postrzegał pomaganie innym w potrzebie jako obowiązek chrześcijański, co stworzyło z niego wczesnego humanistę. Życie nie było dla niego głównie egzystencją na padole łez, bardzo cenił sobie humor. Jego satyryczna Pochwała głupoty jest pierwszą książką pisaną nie całkiem serio. Do dziś omawia się ją w szkołach średnich jako temat egzaminacyjny. Erazm z Rotterdamu był wielkim autorytetem dla renesansowych Polaków, sam żywił wobec nich uczucia bardzo przyjazne, ceniąc sobie m.in. polską tolerancję religijną. Sprzyjający reformacji Jan Łaski wsparł Erazma finansowo wykupując jego bibliotekę, ale pozwalając filozofowi na dożywotnie jej użytkowanie. Po jego śmierci księgozbiór został sprowadzony do Polski. Więcej na ten temat w: Zaginiona Biblioteka Erazma.

1.3. Dirk Coornhert (Amsterdam 1522 – Gouda 1590)

Dirck Volkertsz Coornhert urodził się w Amsterdamie . Po podróży do Hiszpanii i Włoch osiedlił się w Harlemie. Rodzice wydziedziczyli go, ponieważ nie zaakceptowali jego żony, toteż zarabiał na życie grawerowaniem i grafiką. Produkował ryciny bardzo dobrej jakości (jego uczniem był Hendrick Goltzius), potrafił grać na flecie i lutni i pisać wiersze (bywa nawet nazywany twórcą hymnu narodowego). Był dramaturgiem, a choć nauczył się łaciny w dojrzałym wieku, umiał czytać w tym języku Ojców Kościoła, a nawet przetłumaczyć z łaciny „Odyseję”.

Coornhert obrazW 1564 r. został sekretarzem Kolegium Burmistrzów Haarlemu, co dało mu okazję poznania księcia Williama Orańskiego, który stał na czele powstania przeciwko Filipowi II. To sprawiło, że stał się człowiekiem podejrzliwym, a po rewolcie ikonoklastów (1566 – było to niszczenie w kościołach katolickich obrazów i posągów) wyjechał do Kolonii. Urodzony w rodzinie katolickiej, Coornhert stał się zagorzałym antykatolikiem. Po powrocie stanął przed Radą Zaburzeń (sąd wyjątkowy powołany do zwalczania antyhiszpańskich powstańców), która skazała go na więzienie w Hadze (przebywał tam do 1567 r.).  W 1568 r. zbiegł do tolerancyjnego księstwa Kleve, skąd powrócił w 1573 r. Po trzymiesięcznym okresie bycia sekretarzem Stanów Holandii musiał uchodzić do Niemiec po raz trzeci. Pozostawał tam na uchodźctwie przez około 10 lat, po czym powrócił do Haarlemu i został tam notariuszem.

Wiele jego prac z dziedziny teologii, moralności, prawa karnego i konstytucji jest napisanych w języku niderlandzkim, a nie łacińskim, z tego względu przypisuje mu się duże zasługi w rozwoju niderlandzkiego. Z drugiej strony sprawiło to jednak, że Coornhert jest na świecie mniej znany od Erazma z Rotterdamu, któremu nie ustępuje pod względem ważności. Dirck Volkertsz Coornhert był humanistą, ważnym, ale niedocenionym wszechstronnym, tolerancyjnym i postępowym renesansowym myślicielem i pisarzem o wielu zainteresowaniach. Pozostawił po sobie ogromną liczbę interesujących publikacji (książek, pamfletów, innych dzieł, korespondencji), opartych na starannych studiach. Coornhert wywarł wielki wpływ na Wilhelma Orańskiego. Obydwaj wymieniali poglądy na wolność oraz tolerancję religijną.

Pracował od godziny 4.00 rano do 22.00. Sen był dla niego przeżyciem równoznacznym ze śmiercią. Pod koniec życia przeprowadził się do tolerancyjnej Goudy, gdzie panowała wolność druku i można się było swobodnie modlić w protestanckim kościele św. Jana. Być może skłoniła go do tej przeprowadzki przyjaźń z drukarzem Jasperem Tournay, który wydawał jego książki. Zmarł tam 29 października 1590 r. i został pochowany w kościele św. Jana. Na ścianie ratusza widnieje tablica upamiętniająca tego wielkiego myśliciela. Na zdjęciu: kamienna tablica na ostatnim domu, w którym mieszkał Coornhert (Gouda, Oosthaven 17).

1.4. Hugo Grocjusz (Hugo de Groot) (Delft, 1583 – Rostock, 1645)

Grocjusz tworzył w łacinie dramaty, poematy i rozprawy teologiczne, tworzył także poezję po niderlandzku. Jego główne dzieła dotyczą zagadnień historycznych i Grocjuszprawnych. Jego najsłynniejsze dzieło to „O prawie wojny i pokoju” (1625), które stworzyło podwaliny pod nowożytne prawo międzynarodowe. Grocjusz jest także znany jako zwolennik swobodnego dostępu do morza i handlu, co wyraził w książce „Mare liberum” (1609). Uważał, że logika i wiedza powinny być najwyższymi zasadami. W sporze pomiędzy Arminiusem (kwestionował predestynację zbawienia, uważając, że zależy ono od postępowania człowieka) i Gomarusem (każdy człowiek jest predestynowany do zbawienia) jako wspierał Arminiusa. Ponieważ te kwestie dzieliły społeczeństwo niderlandzkie, Grocjusz został uznany za zdrajcę i skazany na więzienie – osadzono go w twierdzy Loevenstein. Tam mógł kontynuować studia i pisanie (zobacz fotogalerię Loevestein).

Loevenstein

Więzienie Loevenstein

Książki, których potrzebował, przywożono z Gorinchem w biblioteczce, początkowo dokładnie sprawdzanej, potem jednak nie podlegającej już tak ścisłej kontroli. To zrodziło pomysł brawurowej ucieczki. W ramach przygotowań Grocjusz zamykał się w półce na dwie godziny (tyle trwał transport do Gorinchem), ćwicząc przebywanie w niej w absolutnej ciszy.Na dzień wycieczki wybrano dzień jarmarku, dzięki czemu biblioteczka nie została skontrolowana. Około 20.30 skrzynia z filozofem została dostarczona nad rzeki Waal/Merwede, a około 22.00 Grocjusz przybył do Gorinchem. O 14.00 następnego dnia w przebraniu murarza udał się na południe.

1.5. Baruch Spinoza (Amsterdam 1632 – den Haag 1677) (wiki)

Spinoza był holenderskim filozofem, myślicielem politycznym i producentem soczewek (główne źródło jego utrzymania). Był naturalistą, filozofem zaprzeczającym cudom SpinozaChrystusa i akceptującym jedynie racjonalne wyjaśnienia. Uważał proroków biblijnych za zwykłych ludzi z nadzwyczajną wyobraźnią, którzy uzurpowali sobie prawo przemawiania w imieniu Boga. Rozwinął filozofię, w której teologia nie odgrywała żadnej roli. Sugerował, że Bóg i natura to jedno i że zrozumienie natury pozwala na poznanie Boga. Jego książki były zakazane w większości Europy przez ponad dwa stulecia, ponieważ jego krytycyzm wobec Biblii mógł prowadzic do ateizmu i fatalizmu. W kwestiach politycznych wyrażał pogląd, że władza państwowa nie powinna spoczywać w rękach tylko kilku ludzi, ponieważ mogło to prowadzić do wynaturzeń. Ponieważ był Żydem, głęboka znajomość idiomów hebrajskich sprawiła, że jego wiedza miała ogromne znaczenie dla studiów biblijnych, nie tylko w Niderlandach.

dom Spinozy

Dom Spinozy we wsi Rijnsburg

Jego “Traktat polityczno-teologiczny” został wydany anonimowo za życia Spinozy. Jest to jedna z pierwszych logicznych analiz Biblii i dostarcza argumentów dla wolności i tolerancji religijnej. Wywody kończy entuzjastyczna opinia na temat wolności, jaką daje Amsterdam swoim obywatelom. Fundamentalnym dziełem Spinozy jest „Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona”, wydana już po jego śmierci, w 1677 r. Chociaż Etykagłównym problemem jest etyka, dzieło to rozpoczyna się od kompleksowego przedstawienia metafizyki Spinozy. Za Kartezjuszem filozof uważał matematykę za dziedzinę filozofii. Cała praca opiera się na metodzie geometrycznej, imitacji Elementów Euklidesa: definicje, aksjomaty, twierdzenia, dowody i wnioski. Spinoza twierdził, że istnieje tylko jedna substancja, która stanowi podstawowy budulec wszechświata. Substancja ta musi istnieć sama przez się i musi być pierwotna w stosunku do wszelkich swoich atrybutów. Musi być nieskończona, istnieć samoistnie (nie być stworzona) i być przyczyną istnienia wszystkich innych bytów – czyli musi być wszechmocna. Nie może to być zatem nic poza Bogiem. Bóg jest tożsamy z przyrodą, naturą, materią i są to tylko różne nazwy dla tej samej podstawowej substancji.

Etyka obejmuje pięć zagadnień:

  1. Bóg
  2. pochodzenie i natura duszy
  3. geneza i natura chorób
  4. ludzka niewola lub potęga emocji
  5. potęga ludzkiego umysłu lub wolność człowiecza

Aby uniknąć pomieszania pojęcia “natura” Spinoza wprowadził następujący podział: na naturę kreatywną (naturalist naturans) i naturę stworzoną (natura naturata).

Ciekawostka

Kiedy student w Holandii zdaje pomyślnie egzamin z tego, czego się uczył, zostaje obdarzony następującym komplementem: „Więc idź naprzód, synu, a będziesz Spinozą”. To powiedzenie w wersji popularnej, jako vox populi, funkcjonuje w następującej postaci: „Więc idź naprzód, synu, a będziesz mógł jeść szpinak”. Czy to nie miłe uznanie dla Spinozy, po trzech stuleciach?

Han Tiggelaar

Zdjęcia: Wikipedia

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.