I ŚREDNIOWIECZE

Architekci średniowiecza wywodzą się z rzemieślników, co oznacza, że zaczynali jako murarze, a potem awansowali do rangi budowniczych. Jako praktykujący budowniczy wędrowali z jednego kraju do drugiego, a więc nie podlegali miejscowym cechom. Byli wolnymi murarzami (masonami) w pełnym tego słowa znaczeniu. Architekt był często określany przez terminologię wywodzącą się z rzemiosła: mistrz murarstwa (lub arch-mason) lub po prostu „mistrz” lub „mistrz pracy”. Słynni murarze cieszyli się wielkim respektem. Ich imiona są we francuskich katedrach uwieczniane w labiryntach podłóg.

Początek XIII wieku

Od początków średniowiecza nazwiska budowniczych nie są już znane. Jedynym znanym nazwiskiem, które wyłania się z mroku dziejów, jest  Villard de Honnecourt, który pozostawił po sobie bardzo unikalny szkicownik, jedyny ślad jego działalności.

Strona ze szkicownika Villarda de Honnecourt

XIV wiek

W tym okresie, aż po XVI wiek, najbardziej znana jest dynastia Keldermans.

Jan Keldermans  (1375 – 1445). Pracował głównie w okresie księstwa brabanckiego, potem został architektem Mechelen.  Zbudował kilkanaście krypt grobowych, wznosił także St. Gummarus Lier w Ratuszu  Leuven oraz kościół św. Piotra w Leuven. Na zdjęciu: ratusz w Leuven

 XV wiek

Andries Keldermans (1400 – 1488). Współpracował z innymi architektami, a w jego dorobku znalazły się m.in. następujące dzieła: kościół św. Wawrzyńca w Alkmaarze, Sint-Lievensmonstertoren w Zierikzee, katedra St. Rombouts w Mechelen, ratusz w Middelburgu. Fot.: Ratusz w Middelburgu

Antoon I Keldermans (1440 – 1512).
Spod jego ręki wyszły m.in.  projekty kościołów św. Gertrudy w Bergen-op-Zoom, Naszej Pani w Veere i Naszej Pani w Dordrechcie. Fot: Kościół Naszej Pani, Dordrecht.

Antoon II Keldermans (ca. 1450 – 1515).
Zbudował m.in.  kościół św. Wawrzyńca w Alkmaarze, ratusz w Middelburgu (razem z Andriesem) oraz  Dom Chleba w Brukseli. Fot. Kościół św. Wawrzyńca, Alkmaar

VI i XVII wiek

Hendrik de Keyser (1565 – 1621). Był architektem Amsterdamu. Przypisuje mu się bardzo różne dzieła, takie jak stara giełda w Amsterdamie (1608), tamże Kościół Południowy (1603) i Westerkerk (1620), a w Delftach ratusz. De Keyser był również utalentowanym rzeźbiarzem – wykonał grób Wilhelma Orańskiego I w nowym Kościele w Delftach. Fot. Ratusz, Delfty

Lieven de Key (Gent ca. 1560 – Haarlem 1627). Był architektem Haarlemu. Wykonał nowe fasady średniowiecznego ratusza w Lejdzie (1594), rynku mięsnego w Haarlemie (1602) i wieży Nowego Kościoła w Haarlemie. Fot. Targ mięsny w Haarlemie

Jacob van Campen (1595 – 1657). Był dobrze znany jako malarz Haarlemu, ale zyskał także sławę jako architekt. Zaprojektował Mauritshuis w Hadze (1633), ratusz w Amsterdamie (1648, obecnie Pałac Królewski), ówcześnie największy ratusz na świecie! Inne budowle Campena to Nowy Kościół w Haarlemie i dom Huygena w Hadze (zburzony). Fot. Pałac królewski, Amsterdam. Panorama Dam squire

Architektami tworzącymi w stylu Jacoba Campena byłi w owym czasie Filip Vingboons, Pieter Post oraz Arend van ‘s-Gravesande. U Jacoba van Campena studiował Tylman z Gameren, późniejszy budowniczy pałaców w Warszawie (czytaj: Architekt z Utrechtu).

Pilips Vingboons (1607 Amsterdam – 1678 Amsterdam). Był twórcą typowego dla Amsterdamu dzwonowatego szczytu fasady domów. Ten typ fasady zyskał popularność dzięki tzw. kamienicom Cromhout. Fot. Domy Cromhout, obecnie Muzeum Biblii

Pieter Post (1608 – 1669). Od 1645 r. pełnił funkcję nadwornego architekta księcia Fryderyka Henryka. Jego dzieła to ratusz w Maastricht, budynek Wagi w Lejdzie  (1657) oraz wagi w Goudzie (1668, obecnie muzeum sera Gouda), Kościół Wschodni w Middelburgu, Kruithuis w Delftach oraz zamek w Heeze. Fot.  Dom Wagi, Gouda

 

Arend van ’s-Gravesande (ca. 1610 ‘s-Grave-sande -1662 Middelburg). Wzniósł w Lejdzie sporo budowli, w tym kościół Mare, Sukiennice, Bibliotheca Thysiana, dom rodziny van Leyden van Leuveen (het Huis van Leyden) oraz zbrojownię. Fot. Kościół Mare w Lejdzie, rys. z Atlasu de Wita, 1698

Pieter Arentsz Noorwits: (1612 – 1669).
W Hadze zbudował Nowy Kościół na placu Spui, w latach 1639-1640 wzniósł klasycystyczny ratusz w Middelharnis według projektu Arenta van ‘s-Gravensande. Fot. Middelharnis, dawny ratusz (obecnie muzeum “ien Poortvliet).

Adriaan Dorsman (1635 Vlissingen – 1682 Amsterdam). Jego dzieło to Kościół Luterański (Oudw Lutherse Kerk) na placu Spui w Amsterdamie (1668). Fot. Kościół Luterański na placu Spui, Amsterdam

II HOLENDERSKI KLASYCYZM

Daniël Stalpært (1616 Amsterdam – 1676 Amsterdam). Jest znany z dawnego magazynu marynarki wojennej w Amsterdamie (’s Lands Zee Magazijnen, 1665), w którym od 1973 r. mieści się Muzeum Morskie. Jego piękna sylweta określana jest mianem holenderskiego klasycyzmu, stylu rodzącej się Republiki. Fot. Muzeum morskie w Amsterdamie.  Panorama city-side

Jacob Roman (1640 Haga – 1716 Haga). Zbudował ratusz w Deventer (1693). Fot. Ratusz w Deventer

Maurits Post (1645 Haga – 1677 Haga). Zbudował posiadłość w Amerongen (1676) oraz pałac Soestdijk (1675). Fot. Pałac królewski w Soestdijk

Steven Vennecool (1657 Amsterdam – 1719 Amsterdam). jego dzieło to Ratusz w Enkhuizen (1686). Fot.  Ratusz w Enkhuizen

Daniël Marot (uchodźca francuski, Paryż 1661 – Amsterdam 1752). Jego ulubionym stylem był barok i był jedynym znaczącym architektem w Republice Zjednoczonych Prowincji w pierwszej połowie XVIII w. Wiele dzieł architektonicznych w Hadze jest dziełem Marota: rezydencja rodziny Wassenaer Obdam na rogu Kneuterdijk (1716), kilkanaście domów nad kanałem Prinsessegracht, dom Noordeinde, fasada Biblioteki Królewskiej (1734), ponadto rozbudował pałac Huis ten Bosch. Na zdjęciu: dom rodziny Wassenær-Obdam.

Pieter de Swart (1709 –1772). Jego
dzieła to pałac Lange Voorhout w Hadze (obecnie Teatr Królewski), pałac Herengracht w Hadze (1750), Brama Delftska w Rotterdamie (zniszczona 10 maja 1940 przez Niemców w czasie bombardowania). Na zdjęciu: pałac Lange Voorhout.

Oudshoorn (1810 Nieuwveen – 1875 Amsterdam). zaprojektował Pałac
Przemysłowy w Amsterdamie (Paleis-voor-Volksvlijt), otwarty w 1857, zniszczony w pożarze w 1929. Fot. Pałac przemysłowy w Amsterdamie

.P.J.H. (Pierre) Cuypers (1827 Roermond – 1921 Roermond). Uprawiał styl neogotycki, jego dzieła architektoniczne to  Dom Cuypera w Roermond; Dworzec Centralny w Amsterdamie (18??); Rijksmuseum w Amsterdamie, zamek retro “de Haar” w pobliżu Utrechtu oraz wiele kościołów, zarówno w ojczyźnie, jak i za granicą. Fot. Dworzec Centralny w Amsterdamie

Poeta Vondel napisał: “Wzdłuż nabrzeża IJ, wznosi się cudowna otwartość, która nosi się jak cesarzowa, korona Europy…” (W dawnych czasach Amsterdam był wraz z Pragą i Wiedniem jednym z trzech imperialnych miast Europy.) Dworzec Centralny jest eleganckim zwieńczeniem tej cudownej otwartości.

Dworzec Centralny, widok obecny

Dworzec został wzniesiony nad IJ frontem do miasta. Podobnie jak te w Hadze,
Utrechcie i Baarn, wciąż posiada autentyczne królewskie poczekalnie.

III MODERNISTYCZNA ARCHITEKTURA HOLENDERSKA

Styl szkoły amsterdamskiej (około 1910-1930) charakteryzuje połączenie cegły z akcentami kamiennymi. Miejscem narodzin tej maniery był Amsterdam, ale naśladowano go także w innych miastach Holandii. Kluczowi reprezentanci to H. P. Berlage, J. M. van der Mey, M. de Klerk oraz P. L. Krame. Fot. Wouda-gemaal, stacja pomp parowych w Lemmer, największa na świecie (1920), przykład typowej dla tego stylu symetrii

Szkoła delfijska (ok. 1939-1960) była odpowiedzią na szkołę amsterdamską. Głównym jej promotorem był Jan Marinus Granpré Molière. Charakterystyczne dla niej  było użycie cegieł i kamieni w tradycyjnej kombinacji oraz opieranie się na tradycyjnych wartościach i normach, włączając w to tradycyjne holenderskie budownictwo wiejskie. Dla reprezentantów tego kierunku szkoła amsterdamska była zbyt dekoracyjna. Architektura miała być „pokorna i podporządkowana” i nie wyróżniać się niczym szczególnym, bo piękno tkwi w prostocie dobrej harmonii przestrzeni, masy i światła. Funkcjonalność budynku musi być odzwierciedlona w jego kształcie. Dlatego też jest wielka różnica pomiędzy projektem domów (prostym i niewymyślnym) a projektem budynków publicznych, takich jak ratusze i kościoły. Ten ostatnie muszą być monumentalne, aby podkreślić ich znaczenie. Szkoła z Delft odcisnęła wyraźny ślad w architekturze przed II wojną światową  i po wojnie, gdy odbudowywano zniszczone miasta. Fot. Gijsbert Friedhof: ratusz w Enschede, 1933

Odpowiedzią na szkołę z Delft było „nowe budownictwo” (het Nieuwe Bouwen), znane także jako „nowy pragmatyzm” (1920-1940). Ten styl charakteryzuje się płaskim dachem i białym tynkiem fasad bez ornamentyki. Bardzo ważne było światło, powietrze i przestrzeń. Lekkie konstrukcje z wielkimi oknami łączyły wnętrze i przestrzeń na zewnątrz, co miało związek z panującym poglądem, że „człowiek potrzebuje światło dla zdrowia”. W Holandii „nowe budownictwo” było reprezentowane przez dwa ugrupowania architektów: „opbouw” (budynek) – Rotterdam 1920 i „8” – 1927 Amsterdam. Najbardziej znane nazwiska projektantów tego kierunku to JJP Old, M. Brinkman oraz W. of Tijen.

Openluchtschool, Amsterdam, 1930

W zakresie międzynarodowym ten ruch był powiązany z C.I.A.M. (Congress Internationaux Architecture d’Modern z 1928, zorganizowany przez szwajcarskich architektów Le Corbusiera i Karla Mosera).

 IV NIDERLANDZCY ARCHITEKCI MODERNISTYCZNI

H.P. Berlage (1856 Amsterdam – 1934 den Haag). Zaprojektował
m.in. budynek Towarzystwa Ubezpieczeniowego, w Hadze muzeum miejskie, w Amsterdamie giełdę, w Veluwe domek myśliwski św. Huberta oraz ratusz w Usquert. Na zdjęciu: Beurs van Berlage.

K.P.C. de Bazel (1869 den Helder – 1923 Amsterdam). Zbudował
biura “de Heidemaatschappij” w Arnhem;  siedzibę Holenderskiej Kompanii Handlowej w Amsterdamie (obecnie archiwum miejskie) oraz wiele willi. Fot. Nederlandse Handel-Maatschappij.

W.M. Dudok (1884 Amsterdam – 1974 Hilversum). Zbudował ratusz miasta Hilversum, krematorium w Westerveldzie, supermarket Bijenkorf w Rotterdamie, teatr miejski w Utrechcie, biura Erasmus w Rotterdamie, etc. Fot. Biurowce Erasmus w Rotterdamie / Johan Bakker

G. Th. Rietveld (1888 Utrecht – 1964 Utrecht). Zasłynął m.in. dzięki tzw. Domowi Rietvelda-Schrödera w Utrechcie, zbudował także domy w Kinderdijk, den Dolder, Velp, etc. Do jego projektów należą poza tym Hall Juliany w centrum wystawienniczo-konferencyjnym Jaarbeurs w Utrechcie, pawilon wystawienniczy w Arnhem. Rietvel zaprojektował także wiele mebli w podstawowych kolorach. Fot. Dom Rietvelda-Schrödera

J.J.P.(Ko) Oud (1890 Purmerend – 1963 Wassenaar). Wprowadził
pierwsze oznaki tzw. Stylu. Zaprojektował n.in. liczne domy w Rotterdamie, tamże Café de Unie, Pomnik Narodowy na placu Dam w Amsterdamie. Fot. Café de Unie

.

M.J. Granpré-Moliere (1883 Oudenbosch – 1972 Wassenaar). Jego dzieła oznaczają początek “szkoły z Delft”). W jego dorobku znajduje się  osiedle Tuindorp pod Rotterdamem, ratusze w  Naaldwijk, Zwijndrecht i Uithoorn oraz kilkanaście kościołów. Fot. Dzielnica Tuindorp

J.Duiker (1890 den Haag – 1935 Amsterdam). Zaprojektował m.in. Sanatorium Zonnestraal w Hilversum, “Outdoor School” w Amsterdamie, klub-restaurację Cineac w Amsterdamie. Cineac, Amsterdam

M. Duintjer (1908 Veendam  – 1983 Amsterdam). Spod jego ręki wyszły projekty Country Hall (dla Stanów Prowincjonalnyc)h w Zwolle; bank Holenderski w Amsterdamie, tamże biuro ABC oraz kilkanaście kościołów w Amsterdamie i Amstelveen. Fot. Provinciehuis Overijssel, Zwolle

W. van Tijen (1894 Wormerveer – 1974 Zandvoort). Projekty van Tijena to m.in. budownictwo socjalne w Rotterdamie w czasie powojennej odbudowy miasta, apartament Park Avenue, Bergpolderflat, Plaslaanflat. Fot. Parklaanflat, Rotterdam

J.A. Brinkman (1902 Rotterdam – 1949 Rotterdam) en L.C. van der Vlugt (1894-1936). Byli znaczącymi reprezentantami kierunku “nowe budownictwo” i nawet dzielili jedną
pracownię.  Do ich najważniejszych dzieł należy fabryka Nelle w Rotterdamie, tamże stadion Feyenoord, standardowa budka telefoniczna Poczty Królewskiej, kilkanaście domów i inne. Na zdjęciu: fabryka van Nelle, Rotterdam.

C. G. (Cees) Dam (1932). Jego dzieło to Stopera (Hall i Opera, 1986),  giełda (1987, obecnie siedziba wydawców gazety NRC) oraz Dom Przyszłości w Amsterdamie. W 1993 roku został profesorem architektury w Delftach. Fot. Stopera, Amsterdam    

 

Około roku 1950 w Rotterdamie w architekturze wyraźnie zaznaczył się kierunek „nowe budownictwo”, co wiązało się z powojenną odbudową miasta. Wiodący reprezentanci to J.H. van den Broek & J. B. Bakema, E. F. Groosman, W. van Tijen oraz H. A. Maaskant.

 Centrum handlowe Lijnbaan, Rotterdam  

 

Aula Uniwersytetu Technicznego w Delftach

E.F. Groosman (1917 Ovezande – 1999 Maassluis). Dzieła tego projektanta to kompleks sportowo-wystawienniczy Ahoy w Rotterdamie, tamże Parkflat i kilkanaście domów mieszkalnych. Fot. Kompleks Ahoy, Rotterdam

H.A. Maaskant (1907 Rotterdam  – 1977 Rotterdam). Zapojektował Groothandels-gebouw i Euromast w Rotterdamie, hotele Hilton w Rotterdamie i Amsterdamie; molo w Scheveningen, biura Stanów Prowincjonalnych Brabancji w stolicy den Bosch (oficjalna nazwa: ‘s-Hertogenbosch). Fot. Groothandelsgebouw

Bracia Evert (1898 Rotterdam – 1978 Rotterdam) en Herman Kraaijvanger (1903 Rotterdam – 1981 Rotterdam). Przed II wojną światową zaprojektowali wiele budynków mieszkalnych, szkół i kościołów, a po wojnie m.in. halę koncertową ‘De Doelen’, budynek poczty głównej w Rotterdamie. Fot. De Doelen, Rotterdam  

Rem Koolhaas (geb.1944 Rotterdam). Był założycielem słynnego Urzędu ds. Architektury Metropolitalnej (OMA), obecnie jest najbardziej znanym w świecie i wpływowym współczesnym architektem holenderskim. Stylowi OMA podporządkowana jest architektura Hallu Sztuki (Kunsthal) i Museumpark w Rotterdamie. Zagraniczne projekty Koolhaasa to Muzeum Guggenheima w Las Vegas, ambasada Holandii w Berlinie, siedziba władz chińskiej telewizji w Beijing (Pekin) stanowią doskonały przykład jego koncepcji architektonicznych. Fot. Ambasada Holandii w Berlinie

Uwaga:
W Polsce można napotkać liczne wpływy architektury niderlandzkiej, czego szczególnym przykładem są Gdańsk oraz Warszawa, w której za czasów Jana III Sobieskiego działał Tielman van Gameren – czytaj:  Architekt z Utrechtu, a także Szczecin – Gdańsk.

Duże zainteresowanie wywołał projket nowej ambasady Królestwa Niderlandów w Warszawie – czytaj: Ambasada w ogrodzie

Oprac. Han Tiggelaar

Zdjęcia: Wikipedia