Hieronder volgt het verhaal van de bevrijding van Axel door de Polen in september 1944 zoals het werd gezien en herinnerd door de heer Jaap Geensen, die er woonde als kleine jongen. Dit verhaal heeft ook een universele betekenis, want het laat ons de gebeurtenissen zien door de ogen van de gewone burgers. We willen de heer Geensen bedanken voor het schrijven van dit verhaal en voor de tijd die hij er in heeft gestoken. Dit ook voor alle noodzakelijke mededelingen en correcties.
Renata en Han.
AXEL 1944 – 2014. HERINNGERINGEN
De Duitsers
In februari 1942 kwam de 712de Infanterie Divisie naar Zeeuws-Vlaanderen. Ze vestigde hun hoofdkwartier in Oostburg. Hun taak was het bouwen van de Atlantic Wall langs de kust van Terneuzen tot het Belgische Blankenberge. In het geval van een invasie moesten ze ook het stuk achterland verdedigen.
Afbeelding: Zeeuws-Vlaanderen
Het was geen pantser divisie en ze hadden geen tanks, wel een aantal zelf rijdende gepantserde kanonnen. De divisie was een stationaire, niet mobiel dus. Ze hadden wel auto’s vrachtwagens en natuurlijk paarden maar ze waren gekomen per trein en bij een eventuele verplaatsing zou het merendeel moeten marcheren. In augustus 1944 waren ze practisch klaar en voorbereid op alle eventualiteiten. Maar wat gebeurde er? Nadat bij Falaise een belangrijk deel van het Duitse leger in die regio was ingesloten (15 augustus) en vervolgens vernietigd, braken de geallieerden door in Noordelijke richting de terugtrekkende Duitsers achtervolgend in de richting van Noord Frankrijk en België.
De opperbevelhebber in Berlijn had een briljant plan bedacht (of meer waarschijnlijk paniek): De 712de I.D. moest op 31 augustus zijn biezen pakken en optrekken naar de regio Rijssel en daar afbuigen in Oostelijke richting, om op die manier de opgerukte tankdivisies van de geallieerden af snijden van hun hoofdmacht en de bevoorrading. De 712de had geen andere keus dan zijn bunkers en versterkingen en een groot gedeelte van de voorraden achter te laten en beginnen te marcheren. Dat deden ze dan ook en de eerste dagen van september hadden ze de confrontaties met de oprukkende tank- divisies bij het Kanaal de Bassee. Hoewel ze claimden veel tanks en pantserwagens te hebben uitgeschakeld waren ze toch niet opgewassen tegen deze tegenstander en op 4 september kregen ze het bevel om zich terug te trekken. Op 10 september waren ze terug in Zeeuws-Vlaanderen en wel in het Oostelijke gedeelte. Ze zetten hun hoofd-kwartier op in Axel.
Axel – aanzicht van het zuidelijke stadsdeel, van de molen in de Molenstraat uit
Op 3 September was Brussel bevrijd en de volgende dag viel Antwerpen. In plaats van de oprukkende tanks af te snijden zat nu de 712de I.D. met de rest van het 15de Leger (120.000 man) in de val. Ontsnappen was alleen nog mogelijk over de Westerschelde (5 Km breed) met slechts twee bruikbare havens op de zuidelijke oever: Terneuzen in het Oosten en Breskens in het Westen aan de monding van die rivier.
De 712de I.D. installeerde zich achter een verdedigingslinie van onder water gezet land die liep van West naar Oost door het Oostelijk deel van Zeeuws-Vlaanderen. Om de geleden verliezen aan te vullen werden enkele eenheden van de vanuit het Zuiden terugtrekkende troepen in deze Divisie opgenomen. Op 14 september werd er een Divisiebevel uitgestuurd naar de onderdelen. Daarin werd o.m. vermeld wat de taken van de verschillende regimenten waren en werden de plannen voor de komende dagen uitgelegd. Het inschepen van de Divisie in Terneuzen was gepland te beginnen op 16 september. De opdracht aan de sterke achterhoedes was dat ze er voor moesten zorgen dat de inscheephavens zolang mogelijk buiten het bereik van de vijandelijk artillerie zou blijven zodat het overzetten ongestoord kon doorgaan. „Geen wapens achter laten – Dat doet een Duitse soldaat niaet!” Na het overzetten moest de Divisie verzamelen bij Heerle, een dorp 6 km. ten Noord-Oosten van Bergen op Zoom. Lijsten werden gemaakt worden van de goederen en alle soldaten die overgezet moesten worden. De bruggen mochten alleen opgeblazen worden na overleg met de commandant van de eenheid ter plekke zodat evacuatie van al de man-schappen en hun materiaal gewaarborgd was. Alles was in zeer korte tijd grondig voorbereid. Het was geen leger in wan-orde en verwarring zoals de geallieerden gewend waren voor zich te zien vluchten in Frankrijk.
Polen in Zeeuws-Vlanderen?
Na de Duitse invasie in Polen werd dat land 17 dagen later op 17 september 1939 ook nog eens vanuit het Oosten aangevallen door het Russische Rode Leger. Dit was voor de Sovjet Unie de kans om een groot deel van Polen te annexeren. Er werden zo’n 300.000 tot 400.000 Polen door de Russen krijgsgevangen gemaakt en naar werk-kampen gedeporteerd, velen moesten werken in de mijnen van Siberie. Ongeveer 15.000 Pooolse officieren werden gedood in een serie massa executies die bekend staan als de Katyn massamoord. Toen Duitsland Rusland binnenviel werden de Poolse krijgsgevangenen vrijgelaten. Velen van hen bereikten Engeland (via Persië, het Midden-Oosten en Zuid-Afrika) en voegden zich daar bij Vrije Poolse Leger in het Westen.
Ook was er eind 1939 een Pools Leger opgericht in Frankrijk met ongeveer 85.000 manschappen. In 1940 slaagde Generaal Sikorski er in met zo’n 20.000 á 35.000 man te ontkomen naar Engeland: het Poolse Leger in het Westen. De 1ste Poolse Pantser Divisie werd een onderdeel van dit leger. Later tijdens de oorlog zouden we nog kennis met ze maken.
Een Poolse jachtvlieger zou de eerste zijn in onze streek: Lt. Kazimiersz Bursstyn maakte in een Franse Morane op 12 mei 1940 om 4.30 uur ’s morgens een buiklanding. Achterna gezeten door Duitse jagers maakte hij een geslaagde geforceerde landing bij Absdale, tussen Axel en Hulst. Hij was natuurlijk teleurgesteld maar, zo vertelde hij de nieuwsgierige toeschouwers: „Ik heb ook al een paar Duitse jachtvliegtuigen op mijn naam staan!” Een auto haalde hem op en bracht hem naar het dichtstbijzijnde vliegveld. Hij sneuvelde 11 dagen later toen hij boven Frankrijk werd neergeschoten.
De eerste week van augustus 1944 kwam de 1ste Poolse Pantser Divisie aan land in Normandie. Het landde met 13.000 man, 381 tanks en 4.431 voertuigen. Ze speelden een belangrijke rol bij het omsingelen en vernietigen van de Duitse Divisies bij Falaise, echter tegen een zeer hoge prijs. Aan het eind van de eerste september week kwamen ze België binnen en op 15 september waren ze in Klinge, Kemzeke, Stekene en Moerbeke, net ten Zuiden van de Nederlandse grens. Ze bereidden zich er voor om op te rukken in Noordelijke richting naar de Westerschelde.
De 1ste Poolse Pantser Divisie , augustus 1944
Op dat moment woonde ik als kleine maar nieuwsgierige jongen in Axel. Hoe wisten we dat „de Polen komen” ? Toen de 712de I.D. aankwam in Axel zette generaal Neumann zijn hoofdkwartier op bij ons in de straat, een paar huizen bij ons vandaan. Dat vereiste natuurlijk enige veiligheidsmaatregelen. Bij de buren achter het huis werd luchtdoel-geschut opgesteld en de straat werd van ons huis af, voor alle verkeer, door de Feldgendarmerie afgesloten. Voor ons huis op het trottoir werd een klein bunkertje gebouwd van strobalen. Een van de soldaten die om beurten wacht liepen in dat bunkertje vroeg vriendelijk of hij na het aflopen van zijn wacht even binnen mocht komen uitrusten op een gewone stoel. In de schuur waar ze „logeerden” was als meubilair alleen wat stro op de grond gespreid. Hij vertelde dat hij van Noord-West Polen afkomstig was en dat hij als dienst-plichtige in de Wehrmacht diende omdat hij een etnische Duitser was, maar, zo vertelde hij, zijn oudere broer was in 1939 ontsnapt met het Poolse Leger en diende nu in het Vrije Poolse Leger. Afbeelding: generaal Friedrich Wilhelm Neumann.
Polen met een Pool… Poolse man die gedwongen bij de Wehrmacht diende, praat met de Poolse bemanning van de 1ste PAD tanks
Wat was het idee van dat bunkertje voor ons huis? Wel, zo vertelde hij, hij had de beschikking over een Panzerfaust (een anti-tank raket) en zodra er een Engelse tank de straat in zou komen dan zou hij hem daarmee buiten gevecht stel-len. En als je mist? Wel dan had hij nog een tweede. Mijn vader vertelde hem dat hij dat helemaal geen goed idee vond want die Engelsen in die tank zouden ook wel eens op het idee kunnen komen om iets terug te doen in de richting van het bunkertje en ons huis (met 6 kinderen). Daar-mee was hij het volkomen eens en, zo zei hij, maak je geen zorgen want ik peins er zelfs niet over om num-mer een af te vuren. Zo, dat was geregeld. De conclusie was: „Er vechten Polen mee met de Engelsen maar er vechten ook Polen mee aan de kant van de Duitsers”.
Afbeelding: Duitse soldaat met een „panzerfaust”.
Toen gebeurde het volgende: op een middag (dit is in de tweede week van september) stopt er een open vrachtauto bij ons voor de deur, ongeveer 4 meter voorbij het bunkertje. In de laadbak van de vrachtauto staan twee soldaten in groene pakken met groene fietsen bij zich. Op hun schouders is een rood embleem met in witte letters: POLAND!!!
Ze moeten een tijdje wachten waarschijnlijk om ondervraagd te worden. Als ze zien dat de Duitsers niet opletten maken ze het „V” teken naar ons. Dit was een schok voor onze „Poolse” vriend. Commentaar naar hem: „He, heb jij gezien wat wij gezien hebben? Dat kon jouw broer wel eens zijn in die eerste tank!”. Natuurlijk had hij het gezien.
Op zaterdag 16 september aan het eind van de ochtend verschijnt mijn oom bij ons. Hij woont buiten Axel op Fort Ferdinandus (één km. ten Zuiden van het Kanaal Axel-Hulst).
Kanaal Axel-Hulst
Hij had nieuws, want zo vertelt hij: „Wij zijn al bevrijd vanochtend en het zijn geen Engelsen of Amerikanen maar Polen!”. Blijkbaar had hij niet door dat hij in feite dwars door de linies was gekomen. Hem werd te kennen gegeven dat hij beter kon maken dat hij thuis kwam voor dat alles los zou barsten. Dat deed hij en hij kwam inderdaad ongeschonden weer door de frontlijn. Kort na die middag toen de strijd los barstte werd de brug over het kanaal opgeblazen.
De 712de I.D. had ook een „Russisch” bataljon: Ost. Btl. (Russ) 628, opgenomen inde Divisie als I./(Russ.) Grenadier Regiment 745. We zijn in het bezit van het dagboek van een van de Russische officieren: Luitenant Nicolaus Rebikoff. Hij beschrijft hoe zij op 10 september (’s nachts marcherend van Frankrijk uit) in Kemzeke aankwamen. Op 13 september vochten ze tegen „Engelse” tanks in en rond Kemzeke en ook de volgende dag weer de gehele dag, zonder antitank wapens, tegen „Engelse” tanks streden. Ze probeerden met bomen wegblokkades op te werpen. Met weinig resultaat. Aan het eind van die dag moesten ze terugtrekken naar Hulst. Het was een rustige nacht en van de bevolking hoorden ze dat de „Engelsen” zich ’s nachts in hun Jeeps ook enkele kilometers hadden teruggetrokken. In de ochtend waren ze terug. Op de 15de schrijft Rebikoff: „van de kerktoren in Hulst af, kunnen we de be-wegingen van de Engelse tanks en Jeeps in Stekene volgen”. Op de 16de wordt er een deserteur binnengebracht in Hulst. Het was een Ukrainer (uit Galicie) die diende in het 10de Poolse Dragonder Regiment. „Ik had een interessant gesprek met hem. Hij was krijgsgevangen gemaakt door de Russen in 1939 (en naar de Oeral gebracht). Na de Duitse inval in Rusland werd hem aangeboden zich te melden bij het Poolse Leger en dat had hij gedaan. Via Engeland kwam hij in Belgie terecht. Hij wilde niet voor Polen vechten”. Hier trekt Rebikoff zelf de conclusie dat de Engelsen waar hij steeds mee slaags is geweest in feite Polen zijn. Afbeelding: Russen die bij de Wehrmacht dienden.
Na de bevrijding
In de middag van dinsdag 19 september na drie dagen onder de grond gezeten te hebben hoorden we dat degenen die net boven onze hoofden liepen geen Duits meer spraken. Er werd nog wel geroepen, gerend en geschoten. Mijn vader besloot om een pak stro wat we bevrijd hadden van het Duitse bunkertje opzij te rollen om te zien hoe de toestand op straat was. We keken recht in de loop van een Tommygun. De eigenaar ervan verwachte Duitsers maar we konden hem snel duidelijk maken dat we „onge-vaarlijke” burgers waren.
Alhoewel de Duitsers weg waren uit de straten van Axel gaven ze nog niet helemaal op en vuurden ze af en toe enkele zinloze salvo’s met mortieren en artillerie op ons af, daarbij werden nog enkele burgers gedood en wat huizen beschadigd werden. Mijn ouders besloten dat het die nacht veiliger zou zijn op een plek iets verder van de frontlijn. Mijn vader, oudste broer en twee zussen vertrokken daarom naar het boerde-rijtje van mijn oom in Fort Ferdinandus. Daar aangekomen troffen ze er het Poolse hoofdkwartier aan.
Bevrijders van Axel: Links naar rechts: kolonel Zdzisław Szydłowski, Generaal Stanisław Maczek en kolonel Franciszek Skibiński
Een van mijn zussen vertelde me (ze sprak engels, duits en frans) dat ze met enkele officieren gesproken had waarbij haar twee dingen opvielen. Het eerste was dat hun stemming erg bedrukt was, door met name de verliezen van het 10de Regiment Dra-gonders. Op dat moment waren ze 113 man kwijt, waarvan er enkelen later nog opdoken. De Duitsers hadden er 44 krijgs-gevangen gemaakt. Het tweede opvallende was dat ze hun bezorgdheid uitdrukten over de schade die ze waarschijnlijk aangericht hadden met hun artillerie in Axel. Hoe is het daar? Vroegen ze. Toen men vertelde dat veel huizen onbeschadigd waren was dat een opluchting voor ze. (In feite waren er 730 gebouwen verwoest, verbrand of be-schadigd en 31 burgers gedood en veel gewonden). De Polen waren heel geduldig geweest met Axel en de stad werd gered door de dikke mist in de ochtend van 19 september. Op een van de vliegvelden bij Brussel stonden 20 bommenwerpers standby om in actie te komen als de stad niet op 19 september was genomen. Dus een narrow escape. Afbeelding: Het 10de Regiment der Dragonders.
Tijdens de 4de dag van de gevechten slaagde de Genie er in om een Bailey brug te bouwen over het kanaal aan de Derde Verkorting. Ze gaven hem de naam „Gdynia Bridge”.
De Gdynia Bridge
Die ochtend was het erg mistig en 250 tanks en pantserwagens slaagden er in het kanaal over te steken en van twee kanten Axel aan te vallen.
Een van de straten waarlangs ze optrokken is omgedoopt in „Polenstraat”. Tot september 2019 er was een gedenkplaat op de plaats waar deze brug was .
Op 19 september 2019 werd de plaat vervangen door een monument gesticht door de lokale gemeenschap [gr].
Kort na de bevrijding werd er een vereniging opgericht met de naam „AXEL-POLEN” met als één van haar doelen de organisatie en coordinatie van de toekomstige cere-monies, herdenkingen en festiviteiten.
De eerste keer kwam in september 1945 toen Kolonel Szydlowski met 300 van zijn soldaten naar Axel kwam. Die werden allen bij burgers ondergebracht. De Polen brachten een groot Dragonders kruis mee. Het was gemaakt van het aluminium van een neergehaald Duits vliegtuig en het werd geplaatst bij de plek waar zo velen van hen omkwamen. Wat ze zich op dat moment niet realiseerden was dat het materiaal waarvan dat Duitse vliegtuig ge-maakt was niet geweldig was. Na enkele jaren begon het in verval te raken en de vereniging „Axel-Polen” besloot het te vervangen door een robuustere uitvoering: staal met een zink coating. Na al die jaren staat het er nog puntgaaf en is het een van de locaties waar elk jaar bloemen gebracht worden om de herinnering, aan wat de Polen toen voor ons gedaan hebben, levend te houden.
Dragonderkruis. De man in het midden met de hand omhoog is de heer Jaap Geensen
Een van de verassingen voor de Polen in 1945 was dat tijdens de herdenking op de markt voor het stadhuis door de Axelse bevolking Jeszcze Polska nie zginęła (het Poolse volkslied) gezongen werd. Een heel emotioneel ogenblik voor hen.*
Nederlanders begroeten de soldaten van de 1ste PAD
In 1947 ontvingen acht inwoners van Axel een Poolse onderscheiding (Het Kruis van Verdienste met de Zwaarden, één in Goud, één in Zilver en zes in Brons).
De bevolking van Axel is zich vanaf de eerste jaren na de bevrijding bewust geweest van het lot van haar bevrijders omdat het nieuws van hen die terugkeerden naar Polen niet positief was. Dit heeft een sterk gevoel van sympathie gewekt voor diegenen die geen thuis hadden om terug naar toe te gaan. In 1948 werd het bevrijdings standbeeld geplaatst op een strategische plaats, waar je de stad vanuit het Zuiden binnenkomt, opgedragen aan „Polens zonen die op deze grond voor onze vrijheid vochten en hun leven gaven”. De bloemen op de begraafplaats en de standbeelden zijn witte en rode begonia’s, dus de kleuren van Polen.
De echtgenote van Kolonel Szyd-lowski, Anna, was in Duitsland om-gekomen bij een auto ongeluk en toen de Divisie Duitsland verliet vroeg de Kolonel toestemming om haar in Axel te begraven. Het ant-woord luidde „Het is een eer en het toont de band tussen ons” Ze werd in oktober 1947 begraven op de Katholieke Begraafplaats.
Kolonel Szydlowski werd ereburger van de Stad (de eerste in Axel’s lange geschiedenis) in 1945 en in 1949 ontving hij een Koninklijke onderscheiding. Ook werd er een monument hoek ingericht op het Szyd-lowski Plein, waar tegenwoordig veel mensen hun boodschappen doen.
Het nieuwe monument, augustus 2016 (ontwerp Julia Platt)
Video indrukken van de onthulling van het nieuwe monument op 16 september 2016
Kort na de oorlog begonnen de Canadezen overal de gesneuvelden op te graven en te herbegraven in Adegem (Belgie). Het gemeentebestuur van Axel drong er echter op aan om de Poolse soldaten die gesneuveld waren bij het Dragonders Kruis te herbegra-ven op de Openbare Begraafplaats in Axel.
Generaal Maczek onthulde het naambord van de straat die naar hem genoemd werd. Bij het voormalige bruggenhoofd van de Dragonders is nu een museum gevestigd: het Gdynia Museum. In recente jaren is het een plaats geweest die een belangrijke rol speelde bij de herdenkingen. Een van de dingen die ondernomen worden is dat de oudste kinderen van het basisonderwijs opgehaald worden in oude legerauto’s om ze bij het Kruis en in het Museum de geschiedenis van de bevrijding door de Polen te vertellen.
Axel viert de bevrijding van 69 jaar geleden.
Door de jaren zijn veel van de Poolse veteranen naar die herdenkingen blijven komen om hun gevallen kameraden te eren en te herdenken.
Axel 1954 – een herinneringsmedaille verkocht voor hulp aan de Poolse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog
Na 1994, de 50ste verjaardag, realiseerde men zich dat er in de nabije toekomst steeds minder veteranen de bijeenkomsten zouden kunnen bijwonen daarop men besloot de herdenkingen wat te versoberen. Maar een ding is zeker: ze zijn niet en ze zullen zeker nooit vergeten worden door de burgers van dat kleine stadje in Zeeuws-Vlaanderen!
Op 19 september 2019, ter gelegenheid van de 75e verjaardag van de Slag om Axel, vond een speciale kranslegging plaats met de deelname van de stadsbesturen, Poolse delegaties, inclusief vertegenwoordigers van de Poolse ambassade, evenals de lokale gemeenschap.
Jaap Geensen
Lees ook: Pools succes onderbelicht, Clark Gable: Poolse bescherming, Een wrak in het IJsselmeer
* Generaal Stanislaw Maczek herinnert zich de houding van de Nederlanders: „Zeer waardevol voor de soldaten van de Divisie waren de tekenen van enthousiasme van de bevolking van de steden, in het bijzonder van Axel … De Poolse soldaat werd begroet met een blijdschap en een enthousiasme die alles wat hen overkwam te boven ging, niet alleen in Frankrijk, maar ook in gastvrij Vlaanderen; het voelde als thuis, als hun eigen land …”
(St. Maczek: “Od podwody do czołga”)
Over auteur:
De auteur Jaap Geensen is een amateur-historicus en ook archeoloog. Hij is bovenal geïnteresseerd in de lokale geschiedenis en heeft een aantal artikelen over Zeeuws-Vlaanderen in de Tweede Wereldorlog gepubliceerd. Hij werd er geboren en keerde er na zijn pensionering terug.
Afbeelding: Jaap Geensen, Schrijversarchief, Wikipedia,
“De strijd om Axel ” door Colonel Dr. Z.M. Szydlowski D.S.O. uitgeven in 1949 door J.C. Vink Axel (foto van Col. Zdzisław Szydłowski).
Gepubliceerd: 4 october 2014/ update: 23 september 2019
De vraag is doorgegeven aan de Poolse ambassade. Dus is het wachten op antwoord. Groet ook aan de kleindochter. Wat vindt zij van de webplek?