Nederlands kolonialisme

Er is geen verhaal over Nederland compleet zonder het koloniale verleden van het land. Als een groot koloniaal rijk hebben de Noordelijke Nederlanden een grote invloed gehad op de geschiedenis van de wereld en er is dus een groot aantal landen waar de sporen van de Nederlandse invloeden (nog steeds) min of meer zichtbaar zijn.

Deze invloed was natuurlijk wederzijds (meer hierover in De koloniale erfenis). Als een grote koloniale speler kwam de Republiek der Verenigde Provinciën (de Noordelijke Nederlanden) pas in de 17de eeuw op het toneel. Tot op dat moment waren Spanje en Portugal de enige grote olonialeprzyprawy mogendheden van belang. Zij bezaten toen al heerschappij over de zogenaamde „Nieuwe Wereld” die verdeeld was (volgens de pauselijke bul van Alexander VI uit 1494. De belangrijkste betwiste gebieden in het „Verre Oosten”, met name Oost-Indië (formeel al toegewezen aan Portugal), was echter een van de belangrijkste producenten van de gevraagde, in Europa dus heel erg kostbare, kruiden zoals nootmuskaat, kardemom, kaneel, peper, kaneel en vanille.

Tot aan het einde van de 16de eeuw waren de Nederlandse handelaren tussenpersonen in de specerijenhandel. Ze kochten de waar van de Portugezen. Die situatie veranderde na de verovering van Portugal door Spanje (in 1580) en ook door het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) met Spanje. Dat resulteerde in handelsproblemen voor de Hollandse kooplieden omdat Spanje een einde aan die Portugese relatie maakte. Door de sterk gegroeide kracht van de Nederlanden besloten de Hollanders dan maar zelf die koloniale goederen te gaan halen. De eerste expedities, hoofdzakelijk gefinancierd door de Amsterdamse kooplieden, gingen in de jaren 1582, 1589 en 1595 op weg naar het Verre Oosten. Zo bereikten ze het eiland Java dat het de belangrijkste handelscentrum van koloniale goederen voor de Nederlanden werd.

mapa VOC 1700

Oost Indië, VOC-kaart, ca.1700

Het kenmerk van het Nederlandse kolonialisme was dat het niet werd opgezet door de staat, maar door koopmansondernemingen, die van de Verenigde Provinciën het alleenrecht op die handel kregen met uitgebreide bevoegdheden. Op die manier wilden de bestuurders van de Verenigde Provinciën de feitelijke macht over de toekomstige koloniën uit hun handen houden. Die koopmansondernemingen verenigden zich in compagniën (Compaan betekent makker, kameraad). De belangrijkste waren:

  • De Nederlandse Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), bestond in de jaren 1602 – 1798 (was hoofdzakelijk in Hollandse handen).
  • De Nederlandse West-Indische Compagnie (WIC), bestond in jaren 1621 – 1674 en 1675 – 1792 (was hoofdzakelijk in Zeeuwse handen).

kolonie WIC i VOC

VOC en WIC kolonies

Het Nederlandse koloniale structuur was geheel anders dan die de Spanjaarden, de Portugezen en de Britten invoerden. Het was gebaseerd op de samenwerking met- en de loyaliteit van de lokale heersers, en niet op gedelegeerd gezag (van het moederland) van onderkoningen, of op directe ondergeschiktheid van de lokale heersers. Verder kende de Nederlandse kolonisatie een religieuze tolerantie – het christendom werd vrijwel nimmer geïntroduceerd door de machthebbers  (dus de resultaten van zending en missie waren niet indrukwekkend). Een ander onderscheidend kenmerk was het internationale aspect van het Nederlandse kolonialisme. Omdat er maar heel erg weinig Nederlanders naar de koloniën wilden gaan moesten die beide ondernemingen gebruik maken van vrijwilligers met vreemde herkomst, zoals Duitsers, Fransen, Scandinaviërs, Zwitsers, Joden en Polen. Onder de laatsten is Krzysztof Arciszewski het meest bekend. Hij was zelfs tijdelijk luitenant-gouverneur en ook de opperbevelhebber van de Nederlandse troepen in Nieuw Holland (nu Brazilië).

Dutch plantation in Bengal Schuylenburgh_

Nederlandse factorij in Bengalen, Hendrik van Schuylenburg 1665

De kolonisatie kan verdeeld worden in twee perioden:
1. De „koopmans” periode  (VOC en WIC): 17de – 19de eeuw
2. De „staatse” periode: 19de – 20ste eeuw

De reden van het einde van de eerste periode was het beruchte verval van het kapitalistische koloniale systeem door smokkel, corruptie van slecht betaalde ambtenaren, de illegale handel buiten de compagnieën om, het oplopen van de kosten van het groeide koloniale bestuur (dus ontoereikende uitgaven voor defensie en dus het gebrek aan gekwalificeerd personeel). Al die zwakheden hebben uiteindelijk geleid tot het faillissement van de compagnieën. Het einde van de tweede periode  was het gevolg van de vele bevrijdingsbewegingen na de Tweede Wereldoorlog. Verder niet te vergeten, de grote koloniale rivaliteit met Groot-Brittannië dat een groot deel van de overzeese bezittingen van de Nederlanden in bezit had genomen.  

Het retourschip de  „Batavia”

Sommige van deze kolonies waren slechts kort bezit van de noordelijke Nederlanden. De langste aanwezigheid was in het gebied dat vandaag de dag Indonesië vormt, het land dat ontstond in de gebieden van het Nederlandse Oost-Indië. Voor de noordelijke Nederlanden bleek de koloniale periode van grote waarde te zijn. Dankzij de winsten uit Oost-Indië kon de kleine Republiek der Zeven Verenigde Provinciën in de 17de eeuw haar economische macht opbouwen, wat zich herhaalde in de 19de eeuw, ten tijde van het Koninkrijk der Nederlanden.

VOC-huis Amsterdam

 V.O.C.-huis in Amsterdam

Op dit moment bestaan de overzeese gebieden van Nederland uit slechts drie eilanden van de Kleine Antillen: Bonaire, Saba en Sint Eustatius, die de status van bijzondere gemeenten in het koninkrijk der Nederlanden kregen. Dat is alles wat overbleef van het eens zo machtige en grote koloniale rijk van de (Noordelijke) Nederlanden.

Belangrijke opmerkingen
Tot de Bataafse Republiek waren het alleen commerciële activiteiten, buiten Nederland, van commerciële bedrijven. Toen deze failliet gingen nam de Bataafse republiek deze landen over als kolonies. Die republiek had geen andere keus. De Bataafse republiek werd niet de tijd gegund om de zaken goed te organiseren omdat de Fransen die republiek binnenvielen en de Nederlandse vloten verboden uit te varen, dus bestuurden de Engelsen bijna alle gebieden. Na die tijd lieten de Fransen de Nederlanden als een arm land achter. Dus de Nederlanden moesten weer opnieuw opgebouwd worden. Het armste deel van het jonge Koninkrijk waren de zuidelijke provincies (nu België), dus bijna elke cent die de noordelijke provincies konden missen werd geïnvesteerd in die zuidelijke provincies. (Wegen, kanalen, huisvesting, enz.). Toen er weer economisch rendement  opkwam (en er dus weer winst kwam) hebben deze provincies zich van het koninkrijk afgescheiden. Dus het Noordelijke koninkrijk kwam, als natie, weer in de problemen. Daardoor nam de reorganisatie van de achtergebleven kolonies (veel te veel) tijd. Bedenk dat ook 2 wereldoorlogen en een economische crisis volgden. De Nederlanders kochten bij voorkeur in hun kolonies van de lokale bevolking, dat was duurder dan alleen het veroveren ervan. Meestal, met een praktische relatie met de voormalige eigenaars, dus minder kosten voor de latere verdediging. Beide doen (zich inkopen en ook de hogere verdedigingskosten dragen) was niet goed mogelijk, want er was handelsprijscompetitie met andere naties.

In Amerika werd, naast Manhattan, ook het Conijnen-eiland (eiland van de konijnen) nu Coony Island, gekocht. Deze eilanden werden betaald met allerlei goederen zoals jachtgeweren, dekens, enz. Dus niet met de oude gouden guldens. Een prijsvergelijking met de huidige tijd dus is vrij lastig!

De zuidelijke provincies hadden een grotere populatie, geen polders en dijken te onder-houden en een zeer korte robuuste kustlijn. Dus ze konden bijna elke gulden die ze verdienden voor voedsel, enz. uitgeven. De noordelijke provincies moesten wel twee keer nadenken voordat ze die gulden uitgaven.

In volgende de paragrafen, worden de Nederlandse koloniale activiteiten per continent besproken.

Renata Głuszek en Han Tiggelaar

Foto: Wikipedia, Wikimedia Commons

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze website gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.