In dit verhaal vertellen we iets over de oude Nederlandse kerst- en nieuwjaars- gebruiken zoals ze herinnerd worden door Han Tiggelaar. Veel van die gewoonten zijn mettertijd geleidelijk op de meeste plaatsen verdwenen en alleen in een paar streken zijn ze nog „in den bruik”.

Een ervan is het spelen op de rommelpot (in katholieke streken foekepot genaamd). Het is een zelfgemaakt, dus wat primitief maar traditioneel, muziekinstrument dat een wel heel karakteristiek geluid voortbrengt. Een kleine rommelpot.

De rommelpot speler, Frans Hals (Antwerpen 1583 – Haarlem 1666)

Een ander voorbeeld is het maken van een donderbus, maar de meeste mensen weten niet meer hoe een en ander gedaan werd.

De tijd van rust en bezinning
Deze periode begon, in oude tijden, na de vijfde avond in december (nu met de vierde zondag vóór kerst) en eindigde op de zesde januari, de dag waarop de dagen weer gingen lengen (de terugkeer van het licht!). In sommige streken blaast men, in deze periode, nog steeds de karnik (midwinterhoorn) bij zonsondergang. De mensen konden zo horen dat de dagen weer langer werden. Nog steeds zijn er drie verschillende soorten hoorns in gebruik.

Het afblazen; de laatste keer van het seizoen

Sinterklaas
De Nederlandse Sinterklaas is heel apart. Hij arriveert op de zaterdag na St. Maarten en verdwijnt meteen na … 5 december. Waarom hij dat doet en waarom hij een poosje in Nederland verblijft is te lezen in een aparte paragraaf: Sinterklaas.

Kerstmis – de „heilige” avond
De Nederlanders hebben hun momenten van vreugde en geschenken op de avond  vóór de Sinterklaasdag. Een traditionele kerstavond is totaal anders. Die avond ervaren ze als plechtige en heilige uren. De kaarsen branden rustig in de kerstboom, de oude verhalen worden door enkele leden van de familie voorgelezen, oude liederen worden gezongen, daarna gaan de Nederlanders naar hun kerken en zingen er hun psalmen en kerstliederen. Hun samenleving komt tot rust en tot stilstand. Dit zijn de dagen van de vrede, dagen die ze doorbrengen met hun familie. Getrouwde mensen gebruiken ze om hun ouders te bezoeken: de ene dag voor de vaderskant en de andere dag voor de moederskant, met een goede vriend of gewoon als een familie. Een weemoedige traan wordt gelaten bij de herinnering aan droevige momenten van het passerende jaar en daarna ook een dankbare glimlach voor de goede dingen en voor de hoop van het komende jaar. Boven alles, als het een (heel zeldzame) witte kerst is, wandelen families graag in het donker om van de stilte en het knierpen van de sneeuw onder hun voeten te genieten.

In hun kerken en concertgebouwen zingen ze op kerstavond:
Stille nacht & Nu zijt wellekome & Er is een kindeke geboren & Gloria in excelsis Deo & Ere zij God in de hoge & Komt allen tezamen & Nacht in Bethlehem, etc.

De zoete avondjes
De tijd van reflectie (nabeschouwingen van het oude en verwachtingen voor het nieuwe jaar) is gekomen. De laatste werkzaamheden aan „huis en haard” worden gemoedelijk uitgevoerd, een wilg geknot, wat hout gehakt en opgehoopt. Het jaar loopt ten einde, de „boeken worden gesloten”. Dit is een overblijfsel van het alles op orde brengen voor de „rit van Wodan”. Wanneer hij op zijn achtbenig  paard Sleipner door de wolken joeg, inspecteerde hij hoe de mensen met hun „godsgaven” (familie, huis, vrienden, vee en velden) omgingen. In het  komende jaar zal hij de goeden belonen en ook de slechten bestraffen.
Verder worden er veel bezoeken afgelegd (het „kortavonden”) op deze lange avonden. Vrienden en familieleden worden bezocht of komen op bezoek.
Amateurclubs hebben hun uitvoeringen en tonen trots de gymnastiek, de muziek, de dansen en andere vaardigheden die ze het afgelopen jaar hebben ingeoefend.

Oudejaars nacht.
Vroeger liepen de kinderen door de straten met hun rommelpotten en zongen de liedjes aan de huisdeuren. Ze werden dan beloond met kleine muntjes (centen) en snoep. Dat was de manier om te tonen dat het zingen gewaardeerd werd. Het feit dat er gegeven werd was belangrijk, niet zo zeer wat die gift was. Het snoep werd gedeeld en van de munten werd (klein) vuurwerk gekocht. (oudere jongens maakten zwaardere donder-bussen van oude melkbussen en met carbid).
Laat in die avond verzamelden de mensen zich op een kruispunt of op een dorpsplein. Daar plaatsten ze dan de gebruikte kerstbomen op een hoop (brandstapel) en zongen liedjes.
Om 24:00 werd het vuurwerk aangestoken. Het lawaai, de rook en het vuur moesten, in oude tijden, de slechte goden en krachten weghouden uit het nieuw geboren jaar.
Uiteraard werd er dan ook stevig geproost op het nieuwe jaar.

Nieuwjaarsdag
Op nieuwsjaarsdag geeft een ieder aan iedereen de beste wensen voor het komend jaar. Kleine kinderen en „arme vreemdelingen” kregen munten als dank voor hun goede wensen.

Han Tiggelaar

Foto’s: Wikipedia