Mimo że od zakończenia II wojny światowej minęło ponad 70 lat, wiele wojennych zagadek wciąż jeszcze czeka na rozwiązanie. Bardzo się zatem cieszymy, że nasz portal Holandia bez tajemnic przyczynił się do rozwiązania jednej z nich – ustalenia miejsca pochówku 22-letniego Klemensa Dąbrowskiego, który jako żołnierz 10. Pułku Dragonów, wchodzącego w skład 10 Brygady Kawalerii Pancernej legendarnej 1. Dywizji Pancernej generała Maczka, poległ 17 września 1944 r. w bitwie o Axel. Stało się to możliwe dzięki naszej dobrej współpracy z panem Jaapem Geensenem, niezawodowym historykiem i archeologiem, wielkim znawcą dziejów regionu Zeeuws-Vlaanderen w okresie II wojny światowej (czytaj także: Axel 2014. Pamiętamy). To właśnie ten region wyzwalała 1. Dywizja Pancerna generała Maczka. Znajomość faktów i wielka skrupulatność pana Geensena pozwoliła nie tylko ustalić, gdzie spoczywa Klemens Dąbrowski (jego grób znajduje się na kanadyjskim cmentarzu wojennym w belgijskim Adegem), ale także pod jakim nazwiskiem walczył (co było zresztą dla jego rodziny pewną niespodzianką). W losach młodego żołnierza odbija się bowiem skomplikowana historia mieszkańców Pomorza.

Pięknie opowiedział o tym w swoim eseju pan Zbigniew Lorkowski, który jest spokrewniony z Klemensem. To on właśnie zwrócił się do nas z prośbą o pomoc w odszukaniu grobu żołnierza Dąbrowskiego. Poniżej przytaczamy obszerne fragmenty tego eseju, zachęcając jednocześnie do zapoznania się z naszymi tekstami na temat bitwy o Axel, które pozwolą lepiej poznać tło tamtych wydarzeń.

Zbigniew Lorkowski

POLEGŁ NA POLU CHWAŁY ZA WOLNOŚĆ POLSKI I HOLANDII

Postać Klemensa Dąbrowskiego z Bochlina jest ciekawym, a z drugiej strony typowym przykładem losu Pomorzan podczas II wojny światowej.  O jego losach opowiedział mi mój Tata Kazimierz Lorkowski, który przekazał mi, że jego kuzyn Klemens zginął w Holandii jako skoczek spadochronowy podczas operacji Market – Garden, pod Arnhem. Każdy, kto choć raz miał okazję obejrzeć film „O jeden most za daleko”, zdaje sobie sprawę, jak intrygujący był fakt domniemanego uczestnictwa w tych działaniach bliskiego krewnego. Niestety,  poszukiwania nie dawały rezultatu, brak było jego nazwiska wśród poległych podczas tej operacji. Dopiero relacja siostry Klemensa, Lidii  z Wrocławia, pozwoliła na ustalenie  jego losów i ostatnich chwil życia.  Prawda okazała się inna,  co nie znaczy, że  mniej pasjonująca i intrygująca.

Dąbrowscy

Klemens Dąbrowski urodził się 7 lutego 1922 roku w miejscowości Wielgłowy niedaleko Morzeszczyna. Jego rodzicami byli Antoni i Marta z domu Świeczkowska. […] Prawdopodobnie w Wielgłowach rodzina zamieszkiwała krótko, już około 1924 – 1925 roku przeprowadzają się do Bochlina nieopodal Nowego. Tu Antoni zostaje rządcą w majątku Bochlin Szlachecki. […] Klemens ukończył szkołę powszechną w Bochlinie i później pracował w gospodarstwie.

Klemens Dąbrowski

[…] Nadeszły czasy II wojny światowej. Wróćmy znów do wspomnień Kazimierza Lorkowskiego: Administrator esesman po przeprowadzonym spisie nie zajął od razu gospodarstwa (Lorkowskich w Kończycach k. Nowego). Przy jego utrzymaniu musieliśmy wszyscy pracować. Było ciężko i czasem brakowało chleba. Lecz dobry wujek Antoni  Dąbrowski z Bochlina nam pomagał. Jego rodzina pozostała na gospodarstwie, gdyż ciocia Marta miała w Niemczech dwóch braci i siostrę. Wiedzieli o tym miejscowi Niemcy i z tym się liczyli. Wujostwo dzięki temu mogli pomagać ludziom pokrzywdzonym i biednym. […]

Z Bochlina do Axel

Na dzień dzisiejszy nie są znane okoliczności poboru Klemensa do służby w wojsku niemieckim. Prawdopodobnie gdzieś około roku 1943-1944 otrzymał powołanie. Zapewne miało to miejsce po przyjęciu przez Dąbrowskich DVL [Deutsche Volksliste, pol. folkslista – przyp. rg].  Po krótkim okresie przeszkolenia rekruckiego  trafił do służby frontowej.  W jaki sposób znalazł się w składzie 1. Dywizji Pancernej generała Maczka, sławnych „Czarnych Diabłów”, nie wiadomo, możliwości mogły być dwie, niewola i przejście przez obóz filtracyjny albo ucieczka na stronę aliantów przez front. Po zrzuceniu niemieckiego munduru zasilił szeregi 10. Pułku Dragonów pozostającego częścią 10. Brygady Kawalerii Pancernej. W  polskim wojsku służył w stopniu starszego dragona, a dla bezpieczeństwa swego i pozostawionej w Bochlinie rodziny zmienił personalia na  Józef Dekarski. Była to procedura standardowo stosowana w procesie rekruckim do PSZ.. 10. Pułk Dragonów swą tradycją nawiązywał do dywizjonu rozpoznawczego przedwojennej 10. Brygady Kawalerii. Po odtworzeniu i kilkukrotnych zmianach 18 marca 1944 osiągnął swój ostateczny status. 1. Dywizja Pancerna włączyła się do boju na początku sierpnia 1944 roku, wchodząc w skład II Korpusu 1. Armii Kanadyjskiej pod dowództwem generała Guya Simondsa.  W sierpniu 1944 roku Polacy brali udział w dwóch operacjach „Totalize” i „Tractable”, ta ostatnia zakończona sukcesem w postaci kotła pod Falaise. 6 września przekroczono granicę belgijską, a dziesięć dni później granicę belgijsko-holenderską . Następnego dnia, 17 września 1944 r., w walkach o holenderski Axel zginął Klemens Dąbrowski.

Na dzień dzisiejszy istnieją dwie wersje jego śmierci. Wystawiony  po wojnie akt zgonu wskazuje jako miejsce śmierci  farmę Du Bosch koło Axel .

Farma Du Bosch

W tym miejscu pan Zbigniew Lorkowski obszernie cytuje opis bitwy zamieszczony na naszym portalu, a sporządzony przez pana Tomasza Sawickiego: Axel 1944

Drugą wersję śmierci Klemensa Dąbrowskiego otrzymałem od pana Jaapa Geensena, Holendra, który interesuje się  II wojną światową. Wynika z niej, że Klemens zginął także w Axel, ale na ulicy Hulsterseweg niedaleko domu nr 55.

Axel

Wróćmy do 16 września 1944 roku. Wieczorem większość żołnierzy 10. Pułku Dragonów udało się przeprawić przez kanał w rejonie Du Bosch  i utworzyć słaby, gdyż pozbawiony broni pancernej, jak i przeciwpancernej przyczółek. Saperzy z 10. Kompanii zabrali się do budowy mostu, ale okazało się, że nie mają wszystkich elementów. Sporządzili więc prowizoryczną kładkę, po której przejechały transportery Bren Carrier. Sytuacja ta pozbawiła wsparcia dragonów, którzy przeprawili się na drugą stronę kanału łodziami desantowymi. Na dodatek przeprawę carierów wstrzymano po tym jak,  jeden z transporterów spadł z kładki do wody.  Szwadrony ruszyły do przodu nie napotkawszy większego oporu ze strony Niemców. Ze względu na pogarszającą się łączność radiową oraz rozproszenie wojska nakazano by szwadrony cofnęły się i utworzyły skonsolidowany przyczółek. Rankiem 17 września Niemcy po intensywnym przygotowaniu artyleryjskim i moździerzowym przypuścili kontratak wsparty ogniem z samochodów pancernych. Obrona 10. Pułku Dragonów załamała się i nastąpił odwrót. Niemcy zlikwidowali przyczółek, a 10. Pułk Dragonów poniósł ciężkie straty: 74 zabitych i rannych, w tym 2 oficerów .

Klemens pochowany został w Belgii, na Canadian War Cemetery w  Adegem, w kwaterze XII, rząd B, miejsce 10.  Na cmentarzu pochowano 1155 żołnierzy alianckich, w tym 33 żołnierzy polskich, Klemens jest jednym z nich.

Nowe, 26 marca 2016 r.

Bibliografia:

• Archiwum Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska w Nowem
• Kaczmarek Ryszard, Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010
• Lorkowski Kazimierz, Wojenne wspomnienia, w zbiorze „A za mojej pamięci, tom II, Nowe 2015.
• McGilvray Evan, Marsz Czarnych Diabłów, Odyseja Dywizji Pancernej Generała Maczka, Poznań 2006
• Wojtaszewski Ludwik, Kronika Szkoły Podstawowej w Bochlinie (odpis rękopisu), ok 1947 rok.

Strony internetowe:

• holandiabeztajemnic
• cwgc.org (Commonwealth War Graves Commission)

Od redakcji Hbt:

Na uzyskaniu tych informacji nie kończą się poszukiwania pana Lorkowskiego, który czeka obecnie na materiały z archiwów niemieckich i angielskich i ma nadzieję, że jesienią-zimą tego roku będzie mógł uzupełnić swoje informacje o Klemensie Dąbrowskim. Serdecznie życzymy mu, aby te poszukiwania zakończyły się pełnym sukcesem.