Op 16 maart 1815 werd Nederland (weer) een monarchie. Dat is de dag waarop de vorst (de prins Wilhelm VI) tot Koning Willem I van het Verenigde Koninkrijk der Nederlanden werd.
Het was kenmerkend dat Wilhelm I tot koning „benoemd” werd, zodat zijn macht, evenals die van zijn voorgangers, niet goddelijk is doch door het parlement is gegeven. De Nederlandse monarchie onderscheidt zich hierbij heel sterk van alle andere Europese monarchieën – de koningen (de grondwet gebruikt uitsluitend het woord koning) worden niet gezalfd en krijgen ook geen kroon opgezet. Degene, die aftreedt, draagt dan meteen het gezag over aan zijn op-volger. In Nederland is de abdicatie de gebruikelijke manier om een nieuwe koning te benoemen. Afbeelding: Willem I.

De regerende dynastie is het Huis van Oranje-Nassau, dat sinds de 16^de eeuw een heel belangrijke rol speelt in de politieke geschiedenis van Nederland (lees: Het Huis van Oranje). Tot 16 maart 1815 waren hun leden gewoonlijk hooggeplaatste ambtenaren, de zogenaamde stadhouders (gekozen of erfelijk), dus de Nederlandse vorsten stonden niet los van een samenleving met nauwgezette gedragsregels. Ze zorgden zelfs voor heel rechtstreekse contacten met „hun volk”. Dit bleek inderdaad, de enige mogelijke manier van besturen in een land waar de burgers bijzonder gehecht waren aan de democratie en een grote weerzin hebben tegen autoriteit en hiërarchie.

Bevoegdheden van de vorst

Dit betekent echter niet, dat de macht van de Nederlandse vorst slechts een illusie en zijn rol puur ceremonieel is. In vergelijking met de Britse vorsten heeft de Nederlandse monarch in de politiek een beetje meer te zeggen, want hij kan tot op zekere hoogte een reële invloed op het beleid uitoefenen. Zijn rol en zijn positie worden bepaald en beperkt door de Nederlandse grondwet. (ca. 1/3 van de inhoud is gewijd aan de vorst).

De basisregels zijn als volgt:

• • Het is een constitutionele monarchie. (De macht is heel nauwkeurig vastgelegd in de grondwet).

• •  De opvolging in de monarchie van Nederland geschiedt in rechte lijn van koning Willem I door zijn erfgenamen. Die erfgenaam is het oudste overlevende kind zonder onderscheid naar geslacht (principe van het absolute eerstgeboorterecht, dit is een oude traditie die pas in 1983 wettelijk werd vastgelegd).

• • Wettelijk heeft Nederland altijd een monarch, omdat de nieuwe monarch zijn functie krijgt op het moment dat de vorige vorst niet langer de troon bezet (door overlijden of aftreden). Dus wordt een Nederlandse monarch niet gekroond, maar moet hij beloven, in die functie, de grondwet te zullen handhaven en trouw uit te voeren. Hij moet zo spoedig mogelijk worden beëdigd, indien mogelijk, tijdens een (zeldzame) speciale zitting van de Staten-Generaal, dus eerste én tweede Kamer gezamenlijk, in de hoofdstad Amsterdam.

• Volgens artikel 42 van de grondwet is de vorst lid van de regering, maar in tegen stelling tot de ministers is hij onschendbaar, dus nooit verantwoordelijk. Bijgevolg kan hij geen meningen hebben die tegenover die van de regering staan en kan hij ook niet zelfstandig besluiten nemen.
   

Koning Willem-Alexander met de eerste minister Mark Rutte, 2014

• • Elke maandag informeert de eerste minister de koning over besluiten van de ministerraad, die op vrijdag haar vergaderingen houdt. Dit is een uitstekende gelegenheid om adviezen te verstrekken aan de minister-president op grond van ervaring en kennis van de koning. Dus kan de monarch een informele invloed uitoefenen op de besluiten van de raad van ministers.

• De vorst treedt op als staatshoofd. Hij vertegenwoordigt het Koninkrijk zowel in het binnen- als in het buitenland. Ieder jaar onderneemt hij staatsbezoeken in het buitenland en ontvangt hij in Nederland de buitenlandse staatshoofden en veel regeringsleiders tijdens hun bezoeken aan de Nederlanden.

Koning Willem-Alexander in Polen (2014)

De vorst is voorzitter van de Raad van State (in de dagelijkse praktijk zit hij niet voor en stemt ook niet) en elk jaar houdt hij een Troonrede bij de opening van het parlementaire jaar, die altijd plaats vindt op de derde dinsdag in september (zie: Prinsjesdag). In die wat lange toe-spraak (geschreven door de eerste minister) pre-senteert hij de hoofdlijnen van het voorgenomen regeringsbeleid voor het komende parlementaire zittingsjaar.
Bij het beïnvloeden van de Nederlandse politiek had de vorst nog een andere belangrijke troef. Na de verkiezingen koos hij de mensen die betrokken waren bij coalitiebesprekingen (informateurs) en bij de vorming van de nieuwe regering (de formateur). Door nogal zeer gefragmenteerde partijstructuur in Nederland is dit een zeer complex en meestal langdurig proces. (Deze regel werd verlaten na de verkiezingen van 2012 (die onderhandelaars werden toen aangesteld door de voorzitter van de tweede Kamer).
De vorst werkt verder ook actief ten behoeve van de inwoners van het Koninkrijk der Nederlanden. Daarin speelt hij een samenhang-bevorderende, representatieve en een stimulerende, rol. De vorst bindt mensen en bevolkingsgroepen aaneen en ondersteunt de activiteiten van personen en organisaties die een samenhangende rol in de gehele samenleving spelen. Daarbij blijft de vorst inhoudelijk steeds neutraal. De vorst woont ook regelmatig conferenties, vergaderingen, feesten, concerten herdenkings plechtig-heden en andere officiële evenementen bij. Foto: de troonrede in 2011.

Troonsbestijging en het einde van de regeerperiode

 De overname van de macht door de vorst vindt plaats in twee ceremonies:

• • de belofte (of eed) van trouw aan het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden en aan de grondwet,

• de investituur (formele bekrachtiging van de functie).

De beëdiging vindt plaats in een openbare verenigde vergadering van de beide Kamers der Staten-Generaal (de Eerste- en de Tweede Kamer). De vorst zweert (of bevestigt) trouw aan het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden en aan de grondwet.

 De eedsaflegging van koning Willem-Alexander

De ceremoniële inhuldiging vindt plaats in de Nieuwe Kerk in Amsterdam (de huidige vorm ervan dateert van 1840), en is puur seculier. Wel liggen tijdens deze plechtigheid de regalia (kroon, scepter, rijksappel, het zwaard van staat en de koninklijke standaard samen met de grondwet) op een belijdenis tafel. Omdat Nederlandse vorsten niet gekroond worden, dragen ze ook nooit een kroon!

Het einde van een koningschap komt, door het overlijden, of door een aftreden. Tot nu toe besloten de vorsten: Willem I (1840), Wilhelmina (1948), Juliana (1980) en Beatrix (2013) af te treden.

Koningin Beatrix tekent de Acte van Abdicatie, 30 april 2013

Volgens een aloude traditie worden Nederlandse vorsten en leden van de koninklijke familie begraven in de Nieuwe Kerk in Delft, in dezelfde crypte waar ook Willem I van Oranje rust. De crypte is gesloten voor het publiek en alleen de leden van de regerende familie hebben er toegang. Er zijn geen strikte regels voor de koninklijke begrafenissen, maar meestal wordt de kist met de overledene vervoerd naar de Nieuwe Kerk in een door paarden getrokken lijkwagen. De hoofdingang van de kerk gaat alleen open bij die gelegenheid.

De begrafenis van koningin Juliana

Symbolen

* Het koninklijke wapenschild:
Het dateert uit 1815, toen het huidige Koninkrijk der Nederlanden werd opgericht. Het koninklijke wapen ontleent zijn delen aan drie andere wapenschilden:

* Het motto Je Maintiendrai („Ik zal hand-haven”) komt uit het wapen van het Huis van Chalon en werd aangenomen door Willem I van Oranje.
* De leeuw stamt uit het wapen van het Huis van Nassau.
* Het zwaard en de pijlenbundel in de poten van de leeuw zijn uit het wapen van de Staten-Generaal van de Repu-bliek der Verenigde Proviciën. De zeven pijlen staan voor de eerste zeven provin-ciën. De pijlen symboliseren dan ook die samenwerking: elk alleen is breekbaar, maar samen zijn ze sterk.

* De koninklijke standard:
Dit is eigenlijk de koninklijke vlag. Het is een oranje vlag met het wapen van het Koninkrijk, met daar boven een kroon en omgeven door het insigne van het Grootkruis van de Militaire Willems Orde. De vlag is verdeeld in vier kwartieren door een kruis van Nassau blauw, met in elk kwartaal een blauwe bugel-hoorn, die zijn oorsprong vindt in het wapen van het vroegere prinsdom Orange. De koninklijke standaard wappert boven het paleis Huis ten Bosch en het Paleis Noordeinde als de vorst in Nederland (dus niet noodzakelijk in het paleis) is.

* De koninklijk voorrechten:
De koninklijke familie heeft drie officiële paleizen tot haar beschikking: Huis ten Bosch in Den Haag (de privé-residentie van de koning); het Paleis Noordeinde in Den Haag (werkplek van  de Koning) en het monumentale Koninklijk Paleis in Amsterdam, dat voornamelijk gebruikt wordt voor ceremoniële doeleinden.

Het Koninklijk Paleis in Amsterdam, 30 april 2013

Ook is er nog het paleis Soestdijk. Dat was, tot 2004, de woning van koningin Juliana, maar is nu ongebruikt en opengesteld voor het publiek.

Tijdens zijn officiële functies kan de monarch gratis reizen met de trein of het vliegtuig (zij het zonder totale reservering), ook staat er een aantal auto’s met chauffeur tot zijn beschikking en is er een koninklijke trein. Het koninklijke gezin (de Vorst met zijn echt-genote en de kinderen) zijn afhankelijk van de belastingbetaler. De erfgenaam van de troon en ook zijn echtgenote is het niet toegestaan om betaald werk te verrichten. Ze krijgen dus een uitkering van de staat, de zogenaamde toelage, die belastingvrij is. Het hebben van een monarchie kost de Nederlanders dus enkele tientallen miljoenen euro’s per jaar.

 Koning Willem-Alexander, koningin Maxima en hun dochters Alexia, Amalia en Ariane, 30 april 2013

Feestdagen / ceremonies in verband met de vorst

* Prinsjesdag:
De regerende monarch van Nederland spreekt  – met de Troonrede – de gezamenlijke vergadering van de Senaat en het Huis van Afgevaardigden toe, in de Ridderzaal in Den Haag. Het is een heel grote gebeurtenis als de vorst naar het Binnenhof komt (een complex van gebouwen in Den Haag waar de vergaderingen van de Staten-Generaal plaats vinden) in de gouden koets, vergezeld door de andere leden van het Koninklijk Huis. De vorst wordt dan begeleid door hoogwaardigheidsbekleders en door de militaire ere-escortes. Buiten het paleis staan een erewacht en een militair muziekkorps.

Prinsjesdag, 2014

* Koningsdag
Deze dag houdt geen verband met echte officiële plechtigheden, maar de vorst is jarig en dat is de aanleiding voor de Oranjeverenigingen om een soort straat-carnaval te organiseren, dat overal in Nederland plaatsvindt. Die dag gaan Nederlanders, gekleed in oranje, naar buiten om van verschillende soorten vermaak te genieten, volksspelen, muziek in de straten en wat heel karakteristiek is – het verkopen van spulletjes op de vrijmarkten. Tot en met 2013 werd Koninginnedag gevierd op 30 april, maar nu viert men koningsdag op 27 april, de verjaardag van koning Willem-Alexander.

 Koningsdag in Amsterdam

(Lees ook: Nationale feestdagen).

De monarchie en de Nederlanders

De Nederlanders zijn praktisch en zuinig, dus houden sommigen ervan te klagen over de hoge kosten van het onderhoud van de koninklijke familie. In reactie op de financiële crisis vroeg een aantal van hen te snijden in die subsidie en belasting te heffen op de regerende familie en om een vermindering  van de politieke rol van de vorst. De laatste monarch die een echte invloed wilde hebben op beleidsniveau was koningin Wilhelmina, die (in haar ballingschap) tijdens de Tweede Wereldoorlog zelfs zo ver ging een lastige premier te ontslaan. Maar haar opvolgsters, Juliana en Beatrix, waren tevreden met een rol als „de moeder des vaderlands” en zo een factor te zijn in de eenmaking van de Nederlanden. De Nederlandse koninginnen hebben altijd zorg gedragen voor goede relaties met de bevolking. Ze beperkten het vertoon van pracht, praal en superioriteit, dat niet welkom is in Nederland. Hun positie is gebaseerd op een persoonlijk overwicht, dat bracht hen een groot respect en populariteit, hoewel de monarchie soms ook crises heeft ervaren zoals die met betrekking tot impopulaire huwelijks-keuzes. De foto: Koningin Juliana tijdens Koninginnedag op 30 april 1960.

Ondanks het anachronisme van het erfelijk koningschap heeft het merendeel van de Nederlanders nu liever een monarchie dan een ander politiek systeem. Volgens het Instituut Synowate is 75% van de bevolking tevreden met de monarchie, meer dan 50% vindt dat er niets hoeft te veranderen, en slechts 11% van de burgers van het Koninkrijk der Nederlanden wil de republiek herstellen. Maar het jaar 2013 is wel speciaal voor het Koninkrijk, in zekere zin een soort doorbraak. Na meer dan 120 jaar van „vrouwen aan de macht”, ging die positie nu naar de „man”, Prins Willem-Alexander Claus George Ferdinand Prins van Oranje, Prins der Nederlanden, de Prins van Oranje-Nassau, Jonker van Amsberg, de 46-jarige oudste zoon van de koningin Beatrix, die formeel die bevoegd-heden over gedragen kreeg op 30 april (Konin-ginnedag!). Veel hangt nu af van de persoonlijke capaciteiten van deze nieuwe koning. Hij begon zijn regering met de tweejarige viering van de 200^ste verjaardag van het Koninkrijk der Nederlanden. Want op 2 december 1813 werd prins Wilhelm VI de eerste soevereine vorst van Nederland en op 16 maart 1815 kroonde hij zichzelf tot de koning Wilhelm I. Dat was het formele begin van het Koninkrijk der Nederlanden. Afbeelding: koning Willem-Alexander.

* Historische koningen
De Oranjes zijn niet de enige koningen in de zo rijke histo-rie van de Nederlanden. Al in de Middeleeuwen, tijdens het Frankische rijk, bestond er een koninkrijk Friesland. Men neemt aan dat de eerste „koning” Audulf was, die waarschijnlijk tussen de jaren 600 en 630 regeerde. Er bestaan munten uit die tijd waarop hij vermeld staat. Echte bekende mensen, genoemd in historische bronnen, waren de erop volgende heersers van Friesland: Aldegisel, hij stierf zo ongeveer in 678; Radboud (680? tot 719) die regeerde toen de Friese staat haar hoogtepunt bereikte en Poppo (719 tot 734) – die ook de laatste koning van Fries-land was. Zo’n 11 eeuwen later werd de  „Hollandse” koningskroon (de Nederlanden werden toen „Holland” genoemd) op het hoofd van Louis Bonaparte (1778 – 1846) gezet. Hij regeerde van 1806 tot 1810 namens zijn broer, de Franse keizer Napoleon Bonaparte. Hij moest aftreden omdat hij te loyaal was aan het Koninkrijk Holland en het absolutistische beleid van de Franse keizer niet in de Nederlanden wilde doorzetten.

Nederlandse koningen, maar dan buiten de Nederlanden, waren graaf Willem van Holland (1227 – 1256) die tot koning van het Duitse rijk, inclusief de Nederlanden, gekozen werd en de Hollandse stadhouder Willem III van Oranje (1650 – 1702) die ook koning van Engeland en Schotland werd. (Hij is de enige Oranje vorst die niet in de kerk in Delft begraven is maar, naast zijn vrouw, ligt in de Westminster Abby in Engeland).

Renata Głuszek

Foto’s: http://www.koninklijkhuis.nl, Eppo Notenboom, Wikipedia.