Północne Niderlandy stają się “holenderskie”.

2.3 Niezgoda

W 1603 r. Arminiusz otrzymał tytuł doktora teologii i objął funkcję profesora Uniwersytetu w  Lejdzie a  dwa lata później został nawet rektorem tej uczelni (1605 – 1606), co wywołało stanowczy protest Gomarusa. Niemal natychmiast, bo już w 1604 r., doszło między nimi do konfliktu na tle doktryny sprawiedliwości i predestynacji.

Kluczowe tezy Arminiusza, różniące go od poglądów Gomarusa i innych wyznawców kalwinizmu, dotyczyły kwestii sprawiedliwości i predestynacji i – w dużym uproszczeniu – przedstawiały się następująco:

• Boża suwerenność jest ograniczona przez sprawiedliwość: „Owszem, Bóg może uczynić to, co chce ze swą własnością; jednak nie może niesłusznie postąpić z tym, co do Niego należy, jego wola jest ograniczona w  ramach sprawiedliwości”*.
• Nie istnieje bezwarunkowa podwójna predestynacja.

„Jakub Arminiusz wierzył w predestynację. Uważał ją za szczególną biblijną prawdę. Jednak inaczej rozumiał Boże wybranie niż jego przeciwnicy, tacy np. jak Franciszek Gomarus. Opierając się na Rz 8 i 9, odkrył, że Boża elekcja ma dwa oblicza – bezwarunkowe i  warunkowe. Predestynacja generalna (dotycząca Kościoła i niewierzących) jest bezwarunkowa, ta zaś odnosząca się do poszczególnych jednostek warunkowa, mająca fundament w Bożej wszechwiedzy. [..] Liczba wybranych w  Chrystusie jest więc nieokreślona. Nie ma mowy o ograniczonej grupie zbawionych ludzi, ponieważ Boża elekcja opiera się na wszechwiedzy Boga. Stwórca od zawsze wiedział, jak na jego zbawienną ofertę zareaguje każda ludzka istota. W skrócie można powiedzieć, że idea predestynacji Arminiusza dotyczy zbawienia przez Chrystusa, a nie przez Boży wybór.”*

* i ** Damian Dorocki: Jakub Arminiusz – reformator teologii reformowanej; Kwartalnik Wydziału Teologicznego UMK w Toruniu; 29(2015)1

Spór Gomarusa z Arminiuszem doprowadził do zaognienia sytuacji politycznej w północnych Niderlandach. Po stronie Arminiusza stanął Jan Oldenbarnevelt, landsadvocaat (wysoki urzędnik) Stanów Holandii, ale wzbudziło to gniew księcia Maurycego, ówczesnego namiestnika Holandii i dowódcy jej armii. Konieczność rozsądzenia sporu wymusiła bowiem zawarcie w 1609 r. dwunastoletniego rozejmu z Hiszpanią i dlatego Maurycy wziął stronę Gomarusa. Ostatecznie Oldenbarnevelt został aresztowany i stracony 13 maja 1619 r., a spór kontynuowany był przez Synod w Dordrechcie, sprzyjający anty-remonstrantom. Stracenie starszego już wówczas Jana Oldenbarnevelta wciąż stanowi bolesną rysę w historii Niderlandów. Był to pierwszy (i ostatni) raz, gdy rząd holenderski skazał kogoś na śmierć za jego przekonania. Pochowano go w kaplicy Kościoła Martini, gdzie spoczywa również jego żona. Portret Oldenbarnevelta namalował Michiel van Mierevelt.

Ścięcie Jana van Oldenbarnevelta, Claes Jansz Visscher

W 1607 r. utworzono komitet, który mógł rozsądzić spór pomiędzy aminianami a gomarystami. Arminiusz i Gomarus musieli stawić się przed Sądem Holandii i przed Stanami Holandii, co jednakże nie przyniosło żadnego rozwiązania. W 1609 r. Stany Holandii ponownie doprowadziły do spotkania obydwu teologów, Arminiusz musiał jednak ze względu na chorobę wyjechać. W październiku tego roku  zmarł w Lejdzie, mając zaledwie 50 lat. Pochowano go w kościele św. Piotra (Pieterskerk). Tym samym Stany Holandii straciły sposobność do pokojowego rozwiązania tego sporu. Jęsli chodzi o Gomarusa, jego poglądy zwyciężyły w kalwinizmie, ale on sam został w 1618 r. dożywotnio pozbawiony stanowiska profesora na Uniwersytecie w Groningen (bardzo dobrze finansowanego przez Stany, choć znajdującego się daleko od Lejdy).

2.4. Rezultat: pierwszy podział w starym kościele “dolnoniemieckim” (1610

W styczniu 1610 r. w Goudzie pojawiło się 44 zreformowanych ministrów, wyrażając sprzeciw wobec doktryny Holenderskiego Kościoła Reformowanego. Ich obiekcje dotyczyły nauczania “Katechizmu Heidelberskiego”, a w szczególności konfliktu pomiędzy “wolną wolą” człowieka (za czym się opowiadali) a zbawieniem lub potępieniem przez Boga (predestynacja). Dotyczyły one również niektórych przemyśleń Kalwina. Te poglądy zostały wyrażone w 1610 r. w proteście (remonstracji), znanej jako “Pięć Artykułów Remonstrantów”. 

Idee arminianizmu są oparte na “Formacji Holenderskiej”, a więc na ideach pięciu wielkich filozofów: wewnętrzne chrześcijaństwo (?), miłość bliźniego, osobista wolność i tolerancja. Nazywano ich umiarkowanymi. Tak więc “odszczepieńcy” byli tymi, którzy pragnęli Reformacji.

Pojęcia: remonstrant – anty-remonstrant

List protestacyjny (w starym języku: remonstracja) stanowił część dysputy religijnej na temat doktryny predestynacji, wysłany przez kontynuatorów Arminiusza do Stanów Holandii. To wyjaśnia, dlaczego następcy Arminiusza byli nazywani remonstrantami. Jego przeciwnicy, czyli następcy Francisa Gomarusa,  zostali nazwani anty-remonstrantami.

2.5 Książę Maurycy (Dillenburg, 1567 – Haga 1625)

W tym konflikcie ważną rolę odegrały trzy czynniki:

I. Religia:

Maurycy był wychowywany przez swego wuja Jana van Nassau w duchu rygorystycznego niemieckiego kalwinizmu. To wychowanie przypadło na czasy obowiązywania zasady cuius regio, eius religio (wyznanie władcy określało obowiązujące wyznanie). W owym czasie Kościół nie był instytucją niezależną (nie istniał rozdział Kościoła od państwa), a władza świecka miała wpływ na rządzenie Kościołem. Tak więc remonstracja nie została skierowana do instytucji kościelnej, lecz do Stanów Generalnych. Jan van Oldenbarnevelt był sprzyjającym dysydentom zarządcą stojącym w opozycji do ściśle wyszkolonego Maurycego. Zamach musi być zatem postrzegany w świetle zasady “cuius regio…”. Władza Maurycego gwarantowała jedność kościoła kalwińskiego – brak tej jedności prowadziłby do podziału kraju. Co więcej – Oldenbarnevelt dążył do sojuszu z katolicką Francją i rozejmu z katolicką Hiszpanią, co budziło podejrzliwość Maurycego, wietrzącego w tym rozejmie podstęp mający wzmocnić wiarę katolicką. Portret namalował Michiel van Mierevelt.

II. Finanse

Reprezentujący interesy burżuazji Oldenbarnevelt doskonale orientował się w sytuacji finansowej Republiki i wiedział, ile kosztuje wojna. Był przekonany, że zwycięstwo w wojnie może zapewnić tylko solidny fundament finansowy. Minusem jego podejścia było to, że pieniądz liczył się dla niego bardziej od życia żołnierza. Maurycy stał po przeciwnej stronie – wolał oszczędzać życie swoich ludzi a nie pieniądze. Był jednakże świadom tego, że źle opłacane wojsko nie podąży za swoimi dowódcami. To przeciwieństwo poglądów zaostrzyło konflikt, ale w czasie Dwunastoletniego Rozejmu (doprowadził do niego Oldenbarnevelt w trosce o finanse państwa) wywołało w Maurycym głęboką rozterkę, ponieważ książę zdawał sobie sprawę ze słabości Hiszpanów. 

Nieuwpoort był portem bronionym przez Hiszpanów, ale był także siedzibą wielu piratów, którzy atakowali  floty handlowe powracające do Holandii. Do ich powstrzymania wysłano Mauritsa, ale ponieważ Barneveld nie opłacał wystarczającej liczby żołnierzy, nie mógł wygrać tej bitwy. Tak więc nikt nie wygrał ani nie przegrał, ale dla dbającego o swoich żołnierzy Mauritsa utrata wielu z nich była bolesna.

III. Charaktery:

Maurycy był człowiekiem rozważnym i cierpliwym. Przed każdym posunięciem taktycznym starannie badał sytuację i dostosowywał się do okoliczności. Decydował się raczej na mniejsze, ale pewne zwycięstwa niż na wielkie, ale obarczone ryzykiem czyny. Z kolei van Oldenbarnevelt myślał bardziej dalekowzrocznie i decydował się na większe ryzyko. Aż do bitwy pod Nieuwpoort te charaktery dobrze do siebie pasowały. Ale wtedy Maurycy docenił wartość swojej ostrożności, podczas gdy van Oldenbarnevelt podjął za duże ryzyko. Od tej chwili książę mu już nie ufał. 

Scrapping waardgelders, at the Neude in Utrecht, by Prince Maurits, July 31, 1618 (Sections waardgelders in the background).

Najemnicy

W sierpniu 1617 r. Stany Prowincjonalne Holandii uchwaliły tzw. “Ostrą Rezolucję”, która pozwalała miastom na tworzenie własnych oddziałów najemnych, aby zapobiegać lokalnym zamieszkom. Te oddziały najemników osłabiały jednak pozycję Stanów Holandii, a w praktyce były postrzegane jako skierowane przeciwko milicji obywatelskiej, która składała się głównie z anty-remonstrantów.

 “Straż nocna” (Wymarsz strzelców), Rembrandt van Rijn

Formując oddziały najemników, miasta podkopywały pozycję księcia Maurycego, naczelnego dowódcy wojsk Zjednoczonych Prowincji, czego absolutnie nie mógł zaakceptować. Książę miał świadomość, że stał za tym Oldenbarnevelt i udał się do Utrechtu, aby rozwiązać nowo sformowane oddziały najemników. Tam, co więcej, zażądał zwołania synodu i oddania kościołów anty-remonstrantom. Do Utrechtu podążyli także delegaci Stanów Holandii. 31 lipca 1618 r. najemnicy zostali zwolnieni ze służby, a ich miejsce zajęli tańsi żołnierze miejscowi. Anty-remonstranci otrzymali do swej dyspozycji Buurkerk, a arminanie katedrę. Ponieważ jednak nie odpowiadało to proporcjom zwolenników obydwu opcji, po kilku dniach dokonano – drogą pokojową! – zamiany. 

2.6 Synod w Dordrechcie (1618 – 1619)

Po dwóch próbach Stanów Holandii (podjętych we współpracy z prawnikami Dworu w Holandii) doprowadzenia do wyczerpującego dialogu Gomerusa i Arminiusza celem wzajemnego przedstawienia swoich stanowisk i zyskania wzajemnego szacunku, stało się jasne, że nie ma na to szans. Postanowiono zatem przekazać sprawę w ręce synodu, który musiał się odbyć przed końcem Dwunastoletniego Rozejmu. Wszelkie koszta wzięły na siebie Stany Holandii.

Widok na Dordrecht, Salomon van Ruysdaal, 1660

Synod w Dordrechcie odbył się w latach 1618 – 1619. Głównym punktem programu była dysputa pomiędzy remonstrantami i anty-remonstrantami. Stanowisko przeciwko remonstrantom zostało wyrażone w pięciu punktach, znanych jako Kanony z Dort. Kanony z Dort przedstawiają decyzję synodu w sprawie arminianizmu, który został odrzucony, i stanowią część Trzech Form Jedności, będących księgami wyznaniowymi wielu kościołów reformowanych. Szerzej nazywa się je pięcioma punktami kalwinizmu. Po tym synodzie remonstranci musieli opuścić kościół protestancki. 

2.7 Konsekwencje 

Bez wdawania się w głębsze rozważania na temat kontrowersji religijnych trzeba powiedzieć, że Synod miał ogromne znaczenie dla kultury w pięciu aspektach:

a. Ustanowione w 1619 r. Kanony z Dort określiły holenderski kalwinizm. Na świecie ludzie wciąż mówią o “pięciu kanonach kalwinizmu”.

b. Biblia została bardzo starannie przetłumaczona z greki i hebrajskiego na holenderski (tłumaczenie ukończono w 1637 r.). Powszechne użycie tej wersji Biblii doprowadziło do standaryzacji języka holenderskiego.

c. W ten sam sposób przetłumaczono wszystkie psalmy, do których ułożono muzykę. W ten sposób we wszystkich kościołach śpiewano te same pieśni. (Psalmy zostały poprawione i ukończone w 1773 r.). Zobacz: Niderlandzkie psalmy.

d. Wszystkiego tego dokonały władze kościelne – Synod w Dordrechcie – w imieniu Stanów Generalnych, które jednak nie wtrącały się, ograniczając do poniesienia kosztów. Zapoczątkowało to rozdział państwa i Kościoła (pożegnanie z zasadą  “cuius regio, eius religio”).

e. Na podstawie tej Biblii utworzono kompletny, nowożytny słownik języka niderlandzkiego, obejmujący wszystkie słowa istniejące i powstałe w latach 1550 – 1927. To jest najbardziej szeroki słownik na świecie – ukończono go w 1998 r. (Wcześniejszy, średniowieczny, obejmujący lata 1150 – 1550 skompletowano wcześniej).

Han Tiggelaar

7.02.2016